Përktheu Granit Zela
Të shkruarit ka qenë gjithmonë një kënaqësi. Madje edhe kur isha djalosh në shkollë, prisja me padurim më shumë se çdo orë tjetër në orar, orën e mësimit të caktuar për të shkruar një histori, ose çfarëdo që mësuesit tanë mendonin se do të na ngjallte kërshërinë. Pastaj të gjithë binin në heshtje, ndërsa të përkulur në banka ringjallnin në kujtesë dhe imagjinatë diçka që ia vlente të rrëfehej. Gjatë këtyre përpjekjeve rinore, nuk kishte asnjë dëshirë për të thënë diçka të veçantë, për të kujtuar një përvojë të paharrueshme, për të shprehur një mendim tek i cili besoje në mënyrë të palëkundur ose për të përcjellë një mospajtim. Po kështu këto përpjekje nuk kërkonin ndonjë lexues tjetër përveç mësuesit që e përdorte orën e të shkruarit si ushtrim për të përmirësuar aftësitë tona të të shprehurit. Shkruaja sepse më ishte thënë të shkruaja dhe sepse për mua një përvojë e tillë ishte një kënaqësi kaq e madhe.
Vite më vonë, kur unë vetë isha mësues shkolle, pata po këtë përvojë, por në një rol të kundërt, isha unë që ulesha në një klasë të heshtur, ndërsa nxënësit përkuleshin për të bërë detyrën e tyre. Kjo më kujtoi një poezi të D.H. Lawrence-it, disa vargje të të cilit do t’i citoj tani:
Vargjet nga “Koha më e mirë e shkollës”
Ndërsa ulem në brigjet e klasës, vetëm,
Këqyr çunat me bluza verore
Teksa shkruajnë, kokat e rrumbullakëta të përkulura gjithë zell:
Njëra pas tjetrës, dhe ngrihet njëra
Fytyra e tij hedh vështrimin nga unë,
Për t’u përhumbur mendimesh në heshtje,
Ndërsa sheh, por nuk pikas dot asgjë.
Dhe pastaj ai shmang sërish shkimin, me një rrëqethje
Të vogël kënaqësie për atë që ka shkruar,
Pasi ka gjetur çfarë donte, çfarë kishte kërkuar.
Ora e të shkruarit për të cilën po flisja dhe të cilën kjo poezi e kujton, nuk ishte për të shkruarit në kuptim që do të kishte për mua më vonë. Ajo që shkruaja, nuk i drejtohej kujt, nuk përpunohej, nuk riorganizohej pafundësisht. Gjatë këtyre përpjekjeve rinore shkrova aty për aty, si të thuash, pa shumë mëdyshje dhe korrigjime, me një pafajësi të tillë. Po kështu lexoja me një lloj ndjesie braktisjeje, pa asnjë drejtim dhe atëherë nuk e dija sa të lidhura ishin këto veprimtari. Ndonjëherë, kur nuk ishte e nevojshme të zgjohesha herët për në shkollë, lexoja aq vonë natën, saqë im at, i cili deri diku vuante nga pagjumësia, detyrohej të vinte në dhomën time dhe të më urdhëronte të fikja dritën. Nuk mund t’i thoje, edhe sikur të guxoje, se ai ishte ende zgjuar dhe pse të mos ishe ti, sepse nuk i flitej ashtu babait. Sido që të jetë, ai i kalonte orët e pagjumësisë në errësirë, me dritën e fikur që të mos shqetësonte nënën time, kështu që urdhri për të fikur dritën gjithsesi qëndronte.
Të shkruarit dhe leximet e mëvonshme ishin më sistematike në krahasim me përvojën e shkrimeve dhe leximeve të rastësishme të rinisë, por ato gjithmonë vazhduan të jenë një kënaqësi dhe vështirë se ishin ndonjëherë përpjekje të mundimshme. Megjithatë, dalëngadalë, u shndërruan në një lloj tjetër kënaqësie. Nuk u bëra plotësisht i vetëdijshëm për këtë derisa shkova të jetoja në Angli. Pikërisht aty, me mallin për shtëpinë dhe mes ankthit të jetës së një të huaji, fillova të mendoja për këto të dyja më shumë kurrë me parë në jetën time. Pikërisht gjatë kësaj periudhe të zgjatur varfërie dhe tjetërsimi, fillova të ushtroj një lloj tjetër të shkruari. Për mua u bë mëse e qartë se kishte diçka që duhej të thosha, se kishte një detyrë për t’u bërë, duhej që keqardhjet dhe mospajtimet t’i nxirrja nga vetja dhe të shkruaja për to.
Në radhë të parë, reflektova për atë që kisha lënë pas fluturimit të ngutshëm për t’u larguar nga vendlindja. Jetët tona u zhytën në një kaos të thellë në mesin e viteve 1960-të, veprimet e drejtat dhe të gabuara që bëmë u errësuan nga mizoritë që shoqëruan ndryshimet që solli revolucioni në vitin 1964: ndalime, ekzekutime, dëbime dhe keqtrajtime dhe akte të pafundme të vogla e të mëdha shtypjeje. Në mes të këtyre ngjarjeve dhe me mendjen e një adoleshenti, ishte e pamundur të mendoje qartë për domethënien historike dhe të ardhshme të asaj që po ndodhte.
Vetëm gjatë viteve të para të jetës në Angli munda të reflektoj për çështje të tilla, të ndalem për një çast te shëmtia e asaj që ishim në gjendje t’i shkaktonim njëri-tjetrit, t’u rikthehesha gënjeshtrave dhe iluzioneve me të cilat ishim ngushëlluar. Historitë tona ishin të pjesshme, dhe nuk përmendnin shumë mizori. Politika jonë u bë raciste dhe çoi drejtpërdrejt në persekutimet që pasuan revolucionin, kur baballarët u masakruan para fëmijëve të tyre dhe vajzat u dhunuan para nënave.
Duke jetuar në Angli, shumë larg këtyre ngjarjeve, por shumë i shqetësuar prej tyre në mendjen time, ka gjasë të mos kem mundur t’i rezistoj fuqisë së kujtimeve të tilla krejt ndryshe nëse do të kisha qenë mes atyre njerëzve që ende po i jetonin pasojat e tyre. Por më shqetësonin edhe kujtime të tjera që nuk kishin lidhje me këto ngjarje: mizoritë që prindërit u bënin fëmijëve të tyre, mënyra se si njerëzve u mohohej shprehja e plotë për shkak të dogmave sociale ose gjinore, pabarazitë që lejonin varfërinë dhe varësinë. Këto janë çështje të pranishme në të gjithë jetën njerëzore dhe nuk janë të veçanta për ne, por ato nuk janë gjithmonë në mendjen tënde derisa rrethanat të ta kërkojnë që të jesh i vetëdijshëm për to. Dyshoj se kjo është një nga barrat e njerëzve që kanë ikur nga një traumë dhe e gjejnë veten duke jetuar të sigurt, larg atyre që kanë mbetur pas. Më në fund fillova të shkruaj për disa nga këto reflektime, jo në mënyrë të rregullt apo të organizuar, ende jo, por vetëm për të ndier lehtësimin që të jep të sqaruarit sadopak të këtyre pështjellimeve dhe pasigurive në mendjen time.
Megjithatë, me kalimin e kohës, u bë e qartë se diçka thellësisht shqetësuese po ndodhte. Një histori e re, më e thjeshtë po krijohej, e cila e shndërronte dhe madje e fshinte atë që kishte ndodhur, duke e ristrukturuar për t’iu përshtatur të vërtetave të çastit. Kjo histori e re dhe më e thjeshtë nuk ishte vetëm vepra e pashmangshme e fitimtarëve, të cilët janë gjithmonë të lirë të krijojnë një rrëfim sipas zgjedhjes së tyre, por u përshtatej edhe komentuesve, studiuesve, madje edhe shkrimtarëve që nuk kishin asnjë interes të vërtetë për ne, ose na shihnin përmes një kornize që pajtohej me pikëpamjen e tyre për botën dhe që kërkonte një narrativë të njohur të emancipimit dhe përparimit racor.
Atëherë u bë e nevojshme të refuzohej një histori e tillë, një histori që shpërfillte objektet materiale që ishin dëshmi të një kohe më të hershme, ndërtesat, arritjet dhe butësitë që e kishin bërë jetën të mundur. Shumë vite më vonë, eca nëpër rrugët e qytetit ku u rrita dhe pashë degradimin e gjërave, vendeve dhe njerëzve, të cilët ishin tashmë të thinjur dhe pa dhëmbë dhe jetonin me frikën se mos humbisnin kujtesën e së kaluarës. U bë e nevojshme të bëhej një përpjekje për ta ruajtur atë kujtim, për të shkruar për atë që ishte aty, për të ringjallur çastet dhe historitë që kishin jetuar njerëzit dhe përmes të cilave ata kishin kuptuar veten. Ishte e nevojshme të shkruhej për persekutimet dhe mizoritë të cilat pushtetarët tanë të dehur nga fitorja kërkuan t’i fshinin nga kujtesa jonë.
Kishte gjithashtu një kuptim tjetër të historisë që duhej trajtuar, një kuptim që u bë më i qartë për mua kur jetoja më afër burimit të saj në Angli, më i qartë se sa kishte qenë gjatë kohës që iu nënshtrova arsimimit tim të kolonizuar në Zanzibar. Ne ishim, ne të brezit tonë, fëmijë të kolonializmit në një mënyrë që nuk kishin qenë prindërit tanë dhe as ata që erdhën pas nesh, ose të paktën jo në të njëjtën mënyrë. Me këtë nuk dua të them se ne ishim të tjetërsuar nga gjërat që prindërit tanë i vlerësonin ose se ata që erdhën pas nesh u çliruan nga ndikimi kolonial. Dua të them se ne u rritëm dhe u edukuam në atë periudhë të besimit të lartë perandorak, të paktën në pjesën tonë të botës, kur sundimi e maskoi vetveten me eufemizma dhe ne u pajtuam me nënshtrimin. Po flas për periudhën para se fushatat e dekolonizimit në të gjithë rajonin të arrinin kulmin dhe të tërhiqnin vëmendjen tonë ndaj shkatërrimeve të sundimit kolonial. Ata që erdhën pas nesh kishin zhgënjimet e tyre paskoloniale dhe iluzionet e tyre për t’u ngushëlluar, dhe ndoshta nuk e panë qartë, ose aq thellë sa duhet, mënyrën me të cilën përvoja koloniale kishte shndërruar jetët tona, se korrupsioni dhe keqqeverisja jonë ishin në një farë mase gjithashtu pjesë e asaj trashëgimie koloniale.
Disa nga këto çështje u bënë më të qarta për mua në Angli, jo sepse takova njerëz që m’i sqaruan gjatë bashkëbisedimit me ta apo në klasë, por sepse arrita të kuptoja më mirë se si dikush si unë ishte pjesë e disa nga historive të tyre për veten, si në shkrime ashtu edhe në bisedat e rastësishme, në të qeshurat që mirëprisnin batutat raciste në TV e gjetkë, në armiqësinë e vetvetishme që hasja në takimet e përditshme në dyqane, në zyra, në autobus. Nuk mund të bëja asgjë për këtë lloj sjelljeje, por ashtu siç mësova të lexoja duke kuptuar më shumë, po ashtu u rrit dëshira për të shkruar që t’i refuzoja këto rrëfime të shkurtra të sigurta të njerëzve për veten të cilat na përbuznin dhe nënçmonin.
Por të shkruarit nuk mund të jetë vetëm për beteja dhe polemika, sado fryëmzuese dhe ngushëlluese që mund të jenë këto tema. Të shkruarit nuk ka të bëjë me një gjë, as me këtë apo atë çështje, për këtë shqetësim apo një tjetër, dhe meqë shqetësimi i tij është jeta e njeriut në një mënyrë apo tjetër, herët a vonë mizoria, dashuria dhe dobësia bëhen temë e tij. Besoj se të shkruarit duhet gjithashtu të tregojë edhe atë që mund të jetë ndryshe, çfarë është ajo që syri i fortë kundrues s’mund ta shohë, çfarë i bën njerëzit në dukje të vegjël në shtat, të ndihen të sigurt në vetvete, pavarësisht nga përçmimi i të tjerëve. Kështu që e pashë të nevojshme të shkruaj edhe për këtë, dhe ta bëj me vërtetësi, në mënyrë që të shihet edhe shëmtia edhe virtyti, dhe qenia njerëzore të shfaqet përtej thjeshtëzimit dhe stereotipit. Kur kjo arrihet të bëhet, një lloj bukurie del prej saj.
Dhe kjo mënyrë vështrimi krijon hapësirë për brishtësi dhe dobësi, për butësinë në mes të mizorisë dhe një aftësi për mirësi mbi të cilën nuk është hedhur dritë. Janë këto arsyet pse të shkruarit ka qenë për mua një pjesë më vlerë dhe gllabëruese e jetës sime. Ka edhe pjesë të tjera të jetës, sigurisht, por ato nuk janë tema për të cilën po flasim me këtë rast. Në mënyrë deri diku të mrekullueshme, ajo kënaqësi rinore e të shkruarit, për të cilën fola në fillim, është ende tek unë pas gjithë këtyre dekadave.
Më lejoni të përfundoj duke shprehur mirënjohjen time më të thellë për Akademinë Suedeze që më blatoi këtë nder të madh mua dhe veprës time. Ju jam shumë mirënjohës.
