Nga Emily Temple
Përktheu Andreas Dushi
(Shënim i përkthyesit: Për ata romane që kanë ardhur në shqip, titulli është përkthyer sipas atij të botimit respektiv. Për të tjerë që akoma nuk janë përkthyer, është lënë titulli në anglisht, sikurse në shkrimin origjinal.)
Disa libra i tejkalojnë autorët e tyre. I lexojmë dhe mendojmë për to, i diskutojmë në klasë, online, ose njëri me tjetrin dhe duke bërë kështu, shpesh arrijmë në një përfundim të përgjithshëm kulturor për domethënien e tyre. Por sekreti i errët për këtë është se ne po e shpikim të gjithën. Ka vetëm një autoritet të vërtetë për çdo tekst, edhe nëse personi nuk është veçanërisht autoritet (teoricienët letrarë dhe lexuesit në përgjithësi shpesh ndahen në këtë çështje). Por gjithsesi, sa më shumë të dish për romanet që formojnë bazën e kulturës sonë letrare, aq më mirë. Për këtë, gërmova rrotull që të gjeja çfarë kishin për të thënë për kryeveprat e tyre autorët e disa prej romaneve më të shumëinterpretuara.
Haruki Murakami mbi Pylli norvegjez dhe Kafka në breg
“Pylli norvegjez është, sikurse thoni ju, i
vetmi nga [romanet e mi] i shkruar me stil realist. E kam bërë qëllimisht këtë, sigurisht. Doja t’i provoja vetes se mund të shkruaja një roman 100% realist. Dhe mendoj se ky eksperiment doli i dobishëm më vonë. Fitova vetëbesimin se mund të shkruaja në këtë mënyrë, përndryshe do të ishte tepër e vështirë të përfundoja veprat që pasuan. Për mua, shkrimi i një romani është si të shohësh një ëndërr. Shkrimi i romanit më lejon të ëndërroj me qëllim, ndërkohë që jam ende zgjuar. Mund ta vijoj sot ëndrrën e djeshme, diçka që nuk mund ta bësh në jetën e përditshme. Është gjithashtu një mënyrë për t’u zhytur thellë në vetëdijen time. Kështu që teksa duket si ëndërrimtare, nuk është fantazi. Për mua ëndërrimtarja është shumë e vërtetë.
Kafka në breg përmban disa gjeagjëza, por nuk jepet asnjë zgjidhje. Në vend të kësaj, gjegjëzat kombinohen dhe përmes ndërveprimit të tyre merr formë mundësia e një zgjidhjeje. Dhe forma që merr kjo zgjidhje do të jetë e ndryshme për secilin lexues. Për ta thënë në mënyrë tjetër, gjeagjëzat funksionojnë si pjesë e zgjidhjes. Është e vështirë për t’u shpjeguar, por ky është lloji i romanit që unë marr të shkruaj.”
Toni Morrison mbi Beloved
“Nuk ka asnjë vend ku ti apo unë mund të shkojmë, për të menduar apo për të mos menduar, për të thirrur praninë apo për të sjellë ndërmend mungesën e skllevërve; asgjë që na kujton për ata që e bënë udhëtimin dhe ata që ia dolën. Nuk ka një memorial apo pllakë, kurorë apo murë, park apo holl gradaçele të përshtatshëm. Nuk ka kullë treqind metërshe. Nuk ka stol të vogël anës rrugës. Nuk ka asnjë pemë të shënjuar, një inicial që ti apo unë mund ta vizitojmë në Charleston, Savannah, New York apo Providence, apo më mirë, në brigjet e Mississippit. Dhe meqenëse nuk ekziston një vend i tillë (me sa di unë), duhet të ekzistonte libri. Por nuk e dija këtë para apo ndërsa e shkrova. Mund ta shoh tani çfarë po bëja në faqen e fundit. Po mbaroja rrëfimin, duke shndërruar dhe duke përhapur përhumbjen me të cilën nis libri. Po, atë po bëja, por gjithashtu po bëja diçka më shumë. Mendoj se po përgjërohesha për atë murë a atë stol, atë kullë a atë pemë kur shkrova fjalët e fundit.”
David Foster Wallace mbi Infinite Jest
“Doja të bëja diçka të trishtë. Kisha bërë disa gjëra për të qeshur e disa të rënda e intelektuale, por nuk kisha bërë kurrë diçka të trishtë. Dhe nuk doja që të kishte as edhe një personazh kryesor. Banaliteti tjetër do të ishte: doja të bëja diçka vërtet amerikane, mbi si është të jetosh në Amerikë rreth mijëvjeçarit… Është një libër i çuditshëm. Nuk lëviz në mënyrën e librave të tjerë. Ka një tufë të tërë personazhesh. Mendoj se bën të paktën një tentativë qëllimmirë për të qenë mjaftueshëm zbavitës dhe tërheqës faqe pas faqeje sa të mos ndihem sikur po e godas lexuesin me çekan, e di, ‘Ej, ja ku është kjo gjëja vertet e vështirë dhe pamundshëm e zgjuar. Ik pirdhu. Shih nëse mund ta lexosh.’ I di librat e tillë dhe më ngrenë nervat.”
Ralph Ellison mbi Invisible Man:
“Sa për romanin, ende jam në ankth. Po thuhen gjëra të mira dhe shpresat e botuesit tim janë të larta, por po bëj sikur nuk më intereson teksa më ngacmon stomaku dhe me jetën e ëndrrave më turpëruese. Vazhdoj të mendoj për Tuskegee dhe shkollën e mesme, gjithë skenat e provimeve dhe gjykimeve. Do të jem i lumtur kur të ketë mbaruar. Prologu ka shkaktuar ca komente, por nuk mendoj se Rahv [në atë kohë redaktor i Partisian Review] ka vendosur çfarë mendon për librin në tërësi. Ai e di që nuk është Kafka, siç mendojnë gabimisht të tjerët. I them atyre, i thash dhe Langston Hughes në fakt, se është mërzia, por askush nuk duket sikur e kupton çfarë dua të them.”
Kazuo Ishiguro mbi Dita e mbetur
“Filloi me një shaka që bëri gruaja ime. Ishte një gazetar që po vinte te më intervistonte për romanin tim të parë. Dhe gruaja ime tha, A nuk do të ishte për të qeshur nëse personi do të vinte të të bënte pyetje solemne dhe serioze për romanin dhe ti të bëjë sikur ishe mazhordomi im? Menduam se ishte ide argëtuese. Nga atëherë u fiksova me mazhordomin si metaforë.
…
Jeeves ishte një ndikim i madh. Jo vetëm Jeeves, por gjithë figurat e mazhordomëve që ecnin në sfondin e filmave. Ishin argëtues në një mënyrë të brishtë. Nuk ishte humor banal. Kishte patos në mënyrën si vinin me një frazë të thatë për diçka që normalisht do të kërkonte një shprehi më të furishme. Dhe Jeeves ishte maja e kësaj.
…
Por atëherë, isha tejet i vetëdijshëm tek përpiqesha të shkruaja diçka për një audiencë ndërkombëtare. Ishte reagim, mendoj, kundër një provincializmi të perceptuar në gjenerata të letërsisë britanike që më paraprinin. Tek shoh pas tani, nuk e di nëse ishte vetëm një shpagim apo jo. Por ishte një ndjenjë e vetëdijshme mes meje dhe brezit tim se duhet t’i drejtoheshim një audience ndërkombëtare, jo vetëm britanike. Një nga mënyrat si mendova se do të mund ta bëja këtë ishte të merrja një mit të Anglisë që ishte i njohur ndërkombëtarisht – në këtë rast, mazhordomi anglez.”
Margaret Atwood mbi Rrëfenja e shërbëtores
“A është Rrëfenja e shërbëtores një roman ‘feminist’?” Nëse e keni fjalën për një trakt ideor ku të gjitha gratë janë engjëj dhe/ose aq të viktimizuara, të pazonjat për zgjedhje morale, jo. Nëse e keni fjalën për një roman në të cilin gratë janë qenie njerëzore, me të gjithë larushinë e karaktereve dhe sjelljeve që kjo përfshin, dhe gjithashtu janë interesante dhe të rëndësishme e, çfarë u ndodh është vendimtare për temën, strukturën dhe fabulën e librit, atëherë po. Në këtë kuptim, shumë libra janë “feministë”.
…
A është Rrëfenja e shërbëtores kundërfetar? Sërish, varet nga çfarë do të thoni me këtë. Vërtetë, një grup burrash autoritarë kanë kontroll dhe orvaten të rivendosin një variant ekstrem të patriarkatit, në të cilin grave (si skllevërit amerikanë të shekullit XIX) u ndalohet të lexojnë. Për më tepër, nuk mund të kenë para apo punë jashtë shtëpie, ndryshe nga disa gra në Bibël. Rregjimi përdor simbole biblike, sikurse do të bënin pa dyshim shumë rregjime autoritariste për të vënë nën kotroll Amerikën: Ata nuk do të mund të ishim komunistë apo myslimanë.”
James Baldwin mbi Giovanni’s Room
“Mendoj se e vetmja përgjigje e sinqertë për [pyetjen pse i kam lënë jashtë romanit personazhet e zinj] është se Giovanni’s Room erdhi nga diçka me të cilën kisha për t’u përballur. Nuk e di tërësisht kur ka ardhur, paçka se ajo rrodhi nga çfarë më vonë do të kthehej në Another Country. Gjovani ishte në një festë dhe rrugës për një gijotinë. Mori gjithë dritën në libër dhe mandej, libri ndaloi e askush në libër nuk më fliste. Mendova se mund ta shpjeja Gjovanin në një tregim të shkurtër, por ai u kthye në Giovanni’s Room. Sigurisht, nuk mundesha – jo në këtë pikë të jetës – të trajtoja edhe gurin tjetër të këndit, “Problemin negro”. Drita seksuale – morale ishte një temë e vështirë për t’u marrë. Nuk mund t’i propozoja të dyja këto në të njëjtin libër. Nuk kishte vend për këtë. Ndoshta sot do ta bëja ndryshe, por atëherë, të kishe në atë moment një prani të zezë në libër, dhe në Paris, do të kishte qenë goxha përtej fuqive të mia.
…
Kisha shkruar katër romane para se të botoja një, madje para se të ikja nga Amerika. Nuk e di çfarë ka ndodhur me to. Kur arrita, ato ishin në një çantë që e humba dhe kjo është e gjitha. Por zanafilla e Giovanni’s Room është në Amerikë. Davidi është njeriu i parë që më erdhi në mendje, por kjo për hir të një rasti të veçantë që përfshinte një djalë të quajtur Lucien Carr, i cili kish vrarë dikë. Ishte i njohur i disa njerëzve që i njihja – personalisht s’e njihja. Por isha i magjepsur nga gjyqi, që gjithashtu përfshinte një playboy të kamur he gruan e tij në shoqërinë e lartë. Nga kjo magjepsje erdhi varianti i parë i Giovanni’s Room, diçka e quajtur Ignorant Armies, një roman që s’e mbarova kurrë. Eshtrat e Giovanni’s Room dhe Another Country ishin në të.”
Ursula K. Le Guin mbi The Left Hand of Darkness
“[Vendosja e The Left Hand of Darkness në një botë pa gjini] ka qenë qasja ime e paditur ndaj feminizmit. Dija mjaftueshëm për të kuptuar se gjinia në vetvete po vihej në pikëpyetje. Akoma nuk e kishim gjuhën për të thënë se gjinia është një konstrukt shoqëror, sikurse bëjmë tani. Por gjinia, çfarë është gjinia? Nevojitet të jesh mashkull, nevojitet të jesh femër? Gjinia ka qenë hedhur në arenë ku trilli shkencor shkon në kërkim të subjekteve interesonte për ta risjellë e për ta rishtruar pyetjen. Mendova, Mirë, urraaa, askush s’e ka bërë këtë! Në fakt, çfarë nuk dija ishte se, pak para meje, Theodore Sturegon kish shkruar një libër të quajtur Venus Plus X. Ia vlente ta shihje, një gjë e rrallë, një mashkull i hershëm i afrohej të konsideruarit të gjinisë si, të paktën pjesërisht, konstrukt social. Sturegon ishte shkrimtar i talentuar, i ngrohtë prandaj ishte gjithashtu interesant në vetvete. Stilin s’e kishte gjë, por ishte rrëfimtar shumë i mirë dhe një mendje vërtetë e ndritur. Por sigurisht, shkonte në një tjetër drejtim. Mund të thuash se po pyesja veten, Çfarë do të thotë të jesh një grua a një burrë, një mashkull a një femër? Dhe çfarë nëse nuk je?”
Helen DeWitt mbi The Last Samurai
“Rreth kohës së Samurait, kisha një zënkë shumë të keqe me tim atë. Kështu që mendova, Nuk i zgjedhim ne prindërit tanë. Po t’i zgjidhnim, do të kisha zgjedhur dikë më të mirë se kaq. Dhe atëherë pata idenë për një libër ose, sidoqoftë, një pyetje: Do të ishte e domosdoshme për të të mund të zgjidhej? Mendoj se librat interesantë eksplorojnë paradigma të reja. Fillimisht mendon për paradigmën – mund të jetë: si e sheh botën një shahist? si e sheh botën një statisticien? – atëherë kërkon formën si ta bësh këtë punë. Por ky lloj libri kërkon kohë për t’u realizuar mirë. Që të shkruash mijëra fjalë në ditë, nuk është thjesht një pyetje.”
Vladimir Nabokov mbi Lolita
Për Lolitën nuk do të pendohem kurrë. Ishte si të kompozosh një mozaik të bukur, kompozimi dhe zgjidhja njëkohësisht, prej ku njëra është pasqyrë e tjetrës, çfarë varet nga mënyra sesi e sheh. Sigurisht, ajo eklipsoi tërësisht punët e mia të tjera, të paktën ato që shkrova në anglisht: The Real Life of Sebastian Knight, Bend Sinister, tregimet, përmbledhjet, por s’i mbaj dot mëri për këtë. Ishte një sharm i çuditshëm, i butë rreth asaj nimfëze mitike.
Jonathan Franzen mbi Liria dhe Korrigjimet
“Jam me të vërtetë i interesuar në vetëmashtrimin. Trilli realist presupozon se autori ka akses në të vërtetën. Kjo implikon një superioritet të autorit mbi personazhet e tij a të saj, qesharakë a budallenj. Korrigjimet ishte shkruar si komedi, si biçim komedie nevrike, dhe kështu modeli i vetëmashtrimit punoi në mënyrë të përsosur. Vetëmashtrimi është zbavitës dhe autori arrin me agresivitet të shkaktojë njohje të dhimbshme nga njëri personazh, tek tjetri.
Në Liria, metafora që rimerret është ecja somnambul. Jo se ti mashtron veten – ti je thjesht në gjumë, nuk po i kushton rëndësi, je në njërin nga stadet e ëndrrimit. Korrigjimet ishte merakosur me të pavërtetën, botët vetëmashtruese që me vullnet të lirë i bëjmë për të jetuar vetë. Sikurse e di, magjepsja ka një ngjyrim pozitiv, por edhe në përralla, zakonisht nuk është diçka e mirë. Kur je i magjepsur, je i humbur për botën. Dhe shkrimtari realist mund të luaj një rol të dobishëm dhe argëtues në zhbërjen e dhunshme të magjisë. Por diçka për pozicionin në të cilin kjo e vë shkrimtarin, si një profesor të së vërtetës, si një zbatues të epistemologjisë, fillon të më bëjë të ndihem jorehat. Jam bërë më i interesuar për t’iu bashkuar personazheve në ëndërr dhe për ta përjetuar atë me to, dhe më pak i interesuar në faktin e thjeshtë se është një ëndërr.”
Philip Roth mbi Ankimi i Portnoit
“Një libër i hershëm, i shtyrë nga këndellja, lumturia dhe shpirti i lirë i kohëve… Pa e njohur mirë, papritur kisha gjetur temën time: papastërtinë. Papastërtinë e kompleksitetit njerëzor… Në leximin që i kam bërë Ankimit të Portnoit në të 80-at, jam i tronditur dhe i kënaqur. I tronditur sesi mund të kem qenë aq i pamatur, i kënaqur se kam mundur të jem i pamatur.”
