Bisedoi Andreas Dushi
A.D: Prof. Vehbi, tani së voni morët pjesë në veprimtarinë përkujtimore për Jul Varibobën në komunën arbëreshe të Mbuzatit, në Itali. Aty ju dëgjova që flisnit arbërisht dhe u befasova. Prandaj, desha t’ju pyes si dhe pse e keni mësuar arbërishten? E përdorni shpesh? Po në të shkruar?
V.M.: Konferenca shkencore dhe veprimtaritë e tjera për Jul Varibobën qenë mundësi e mirë për të nxjerrë plotësisht në dritë dimensionin letrar e kulturor të njërit prej autorëve më të rëndësishëm arbëresh, njëherësh ndër më të keqkuptuarit e më të keqinterpretuarit të letërsisë arbëreshe e asaj shqipe. Besoj se me kontributin shkencor të studiuesve më të mirë të letërsisë arbëreshe, si prof. Mandalà, prof. Altimari etj., Variboba nga autor i keq/kuptuar do të shndërrohet në autor të konsoliduar në letrat shqipe (ashtu siç e mban titullin edhe kumtesa ime). Prandaj, falënderoj Bashkinë e Mbuzatit në Arbëri, kryebashkiakun Gianni Gabriele për organizimin.
Sa i takon arbërishtes, ajo është “gjuha e mëmësë”, sikur thonë arbëreshët, është e folme e vjetër e shqipes (fatkeqësisht e përzier me fjalës italian). Prandaj, kur përpiqem të flas arbërisht unë s’bëj gjë tjetër vetëm se i kthehem “gluhës” së arbërorëve mesjetarë, të cilët e ruajtën atë për pothuajse gjashtë shekuj, si kulturë gojore. Nëse arbërorëve tanë u flas në këtë “gluhë” u flas edhe për t’ua shprehur mirënjohjen tonë të thellë për ruajtjen e saj. E, nëse ndonjëherë e them: Arbëria e vërtetë rron matanë detit, i referohem para së gjithash mbijetesës së gjuhës (thelbi i mbijetesës së vetë arbëreshëve).
Fatkeqësisht, arbërishtja ka mbijetuar si “gjuhë e folur” (një tjetër mrekulli e pashpjegueshme), nuk ka një gramatikë të konsoliduar dhe shkrimi i saj është i vështirë për secilin, përfshirë edhe mua.
A.D: Arbërishtja sot, si paradigmë e shqipes, besoni se përmban një dozë më të lartë poetizmi sesa shqipja zyrtare apo dialektet e saj, apo kështu e perceptojmë ne për shkak të historisë që e shoqëron atë?
V.M.: Vështirë të thuhet. Ajo çfarë e dallon qartë lirikën arbëreshe është lidhja e fuqishme e subjektit me gjuhën, shkathtësia për të derdhur në varg shpirtin e paprekur e për ta thurur vargun sipas përmasës së vargut popullor. Këngët arbëreshe, përfshirë kalimerat, janë shembull i lirikës së pastër, që bart shenja të palëkundura identitare, në një varg plot emocion. Arbërishtja ofron mundësi të pafundme shprehjeje.
A.D: Më ka bërë shumë përshtypje te libri juaj i fundit, “Etnoletra shqipe” ku thoni se Barleti zgjodhi të shkruante në latinisht, ndonëse mundte, po të dëshironte, të shkruante arbërisht. Dhe këtë zgjedhje të tijën, e përligjni me lexuesin e targetuar dhe kulturën ku ai ishte brendashkruar më së miri. Po ato tekste që u shkruan në arbërishte pak pas Barletit, si i shpjegoni?
V.M.: Barleti, ngjashëm me humanistët e tjetër, është rezultat i një kulture të konsoliduar humaniste, përfshirë atë shkrimore, në gjuhën e kohës, latinishten, në truallin venedikas, ku ai u degdis pas pushtimit osman të trojeve shqiptare, si dhe i një tradite popullore të bartur me vete, përfshirë këngëtimin epik. Ai shkroi për lexuesin e zgjedhur, jo për atë arbër, i cili së pari arrihej vështirë e, së dyti, mund të mos ishte në gjendje të komunikonte me tekstet në gjuhën latine. Shkroi sipas parimeve estetike të kohës, të cilat njiheshin vetëm nga një kategori lexuesish e interpretuesish, por me subjekt që buron nga tradita e bartur me vete, heroin arbër.
Pas tij (e Dhimitër Frangut), ngjet dukuria e përkundërt: shkruhen tekste në arbërishten e kohës, pra i kthehen trollit arbëror, e synojnë pikërisht lexuesin arbër, por subjekti i teksteve të tyre nuk është më tradita epike e Arbërisë mesjetare. Buzuku, Budi e Bogdani përkthejnë tekste liturgjike e shkruajnë tekste në gjuhën shqipe, por me subjekt biblik (prej këtej edhe kategorizimi i letërsisë së tyre si letërsi filobibliste).
Libri im ngre disa paradigma të fuqishme mbi lindjen e karakterin e letërsisë shqipe, nga ajo humaniste, filobilike e romantike tek ajo pararomantike, pikërisht duke pasur parasysh këtë raport të pashkëputshëm mes ekzistimit të një kulture popullore, si sinkretizim i traditës lokale dhe kulturës fetare, dhe lidhjen e pashkëputshme mes zhvillimit historik të kombeve dhe narrativës së tyre mbi vetveten.
A.D: Duke treguar qasjet e ndryshme përballë kulturës, thoni diku se “kultura e vendit duhet të ketë qenë në një shkallë më të lartë zhvillimi se kultura e ardhësve”. Atëherë, po të bazohemi edhe te ajo çka thotë Çabej dhe ju e citoni, se “kultura arbërore pati fatin e keq të shkëputjes së madhe në të shkruar”, si e shpjegoni këtë mbijetesë thuajse gjashtëshekullore të arbërishtes?
V.M.: Ju shtroni dy çështje të rëndësishme. E para prek pikëtakimin mes kulturash dhe ndikimin e tyre, duke prekur një dimension historik: pushtimin e tokave arbre nga pushtuesi osman. Këto dukuri janë të njohura nga pikëvështrimi sociologjik. Pushtuesi gjeti një kulturë të konsoliduar në tokën e Arbrit, të cilën nuk e nënshtroi dot (sidomos në malësitë e veriut). Pushteti administrativ nuk qe i barasshtrirshëm me atë kulturor. Pastaj, sikur është e njohur, kultura dominuese (e pushtetit) jo domosdoshmërisht e ndryshon kulturën e vendit; jo rrallë, madje, ndryshohet ajo vetë. Edhe sot e kësaj dite në vise të ndryshme shqiptare gjejmë reliktet e kësaj beteje të gjatë mes kulturës së vendit dhe asaj të pushtuesit.
Por, ky dimension prek edhe anën tjetër që shtron libri: paradigmën teorike mbi kombformimin, më saktësisht teoritë e perenialistëve, si njëra ndër katër paradigmat e mëdha të kombformimit. Sipas tyre, dominimi i një kulture (si rezultat i pushtimit, ta zëmë), e nxit kultivimin e “harresës”; kultura e vendit dalëngadalë shkrihet në kulturën “dominuese”, duke hequr dorë nga tiparet e veta. Homogjenizimi i tyre i nënshtrohet rrjedhës historike dhe veprimit politik. Por, jo gjithmonë. Arbëreshët, të cilët janë shembulli i mbijetesës kulturore e gjuhësore, jetuan në një kulturë të madhe (që i mirëpriti, deri diku), por u homogjenizuan së brendshmi, duke ruajtur tiparet e kulturës së tyre, pa u fërkuar më kulturën e vendit. Gjitonia, familja (gjyshja si simbol i bartjes së rrëfimtarisë epike e zakonore mbi veten) dhe kisha, sipas meje, janë institucionet që e siguruan këtë mbijetesë.
A.D: Praktikisht, besoni se kultura kombëtare është përbashkuesi kryesor që një grup njerëzish e bën të ndihet dhe të identifikohet si popull?
VM: Procesi i kombformimit e kombkonsolidimit është proces i gjatë dhe i ndërlikuar. Në Europën Juglindore ai mbështetet në paradigma kulturore, thelbi i së cilave është kultivimi i ndjenjës etnike mbi përvojën kulturore të vendit. Pra, thënë shkurt, kombet e këtij rajoni janë më shumë kulturore (po të mbajmë në mend diferencimin teorik mes kombeve kulturore e atyre politike). Bërthama etnike, tradita kulturore, doket e zakonet, ritet e gjuha dhe, së fundi, ekzistimi në një territor të caktuar (të gjitha këto tipare të theksuara nga teoritë etnosimboliste, Adam Smithi, para së gjithash), janë thelbi i krijimit të tyre. Por, sikur dëshmuam në fillim, që të kenë ndikim në homogjenizimin e kombit, këto premisa duhet të shtrihen si premisa tejkohore dhe të ndërlidhen me narrativën popullore mbi vetveten (e tjetrin, sipas Shvicerit). Prandaj, këngëtimi epik e kujtesa (përfshirë atë epike, historike e deri tek ajo politike) janë të rëndësishme për krijimin e bërthamave kulturore (në mesjetën e vonë), etnike më pas e deri tek ato kombëtare, në fillimshekullin XIX.
A.D: Atëherë, çfarë roli ka, sipas jush, letërsia në sendërtimin e kësaj kulture kombëtare? A është letërsia, qoftë edhe ajo orale, pasojë e kulturës kombëtare apo anasjelltas, kultura kombëtare formohet për shkak të letërsisë?
V.M.: Letërsia e ka fuqinë që njëkohshëm ta bartë e ta nxisë ndjenjën e përkatësisë së përbashkët (term i Maks Veberit). Pra, ajo është pjesë e një kulture, e cila kultivon ndjenjën e përkatësisë së përbashkët, po në të njëjtën kohë është edhe nxitëse e saj. Pyetja që shtrohet është: sa e ndihmon kjo vetë zhvillimin e letërsisë dhe a rrezikon që, ndonjëherë, ta shtyjë atë në funksione atipike për të. Ky hamendësim është thelbi i debateve të pafundme, duke u nisur nga përplasja mes Gëtes e Herderit, në shek. XVIII, mbi atë nëse letërsia, duhet të jetë pasqyruese e shpirtit të kombit ( të jetë “kombëtare – Herderi), apo duhet të trajtojë temat e përgjithshme të njerëzimit (të jetë universale – Gëteja). Në gjykimin që shtron libri im, letërsia i përafron këto dy pikëpamje: është universale për nga natyra, por shtron artistikisht pikëpamje të bartësve të saj, në ide e përmbajtje. Prandaj, hamendësimi se çfarë mendojnë vetë kombet mbi raportin që arti i tyre e ka me zhvillimin e tyre, është i pashmangshëm. Sikur nënvizonte studiuesja franceze, Anne-Marie Thiesse, në këngëtimin epik dëgjohet gjithmonë jehona e shekujve. Kënga, arti shndërrohet në mjet homogjenizimi, duke e bartur këtë kulturë të shtresuar përbrenda dhe duke u shndërruar në artikuluese të ndjenjave të njerëzve.
A.D: Kur shkruani për kujtesën dhe përkatësinë romantike, ndaleni te kujtesa epike, kujtesa historike, kujtesa zakonore, kujtesa poetike dhe kujtesa politike. Si e shihni raportin mes kujtesës epike dhe asaj historike? Cila mendoni se zë më shumë hapësirë?
V.M.: Kujtesa luan rol të dukshëm në zhvillimin e kombeve. Ajo shndërrohet në premisë tejhistorike, e cila, duke qenë se shprehet nëpërmjet këngëtimit epik dhe bartet brez pas brezi, shndërrohet në mjet për ripërtëritje të kujtesës kolektive. Ajo u jep mundësi bashkësive kulturore që ta krijojnë rrëfimtarinë (narrativën) për veten. Kjo rrëfimtari, e cila e përmbledh gjithë pikëshikimin historik mbi veten, shndërrohet në arkistrukturë, së cilës popujt i referohen. Mirëpo, ajo mbetet latente, “e padukshme” përjetësisht, nëse nuk provohet që, nëpërmjet lëvizjeve kulturore, letrare e deri tek ato politike, të shndërrohet në shtysë për dëshmim. Kjo është arsyeja pse ajo ka gjetur shtratin e përshtatshëm në lëvizjet nacionale (Bakic-Hyden thotë se duhet të jenë edhe nacionaliste), përfshirë Rilindjen Kombëtare Shqiptare.
Kujtesa epike qe e rëndësishme në disa periudha zhvillimi të letërsisë shqipe. Për Barletin (dhe humanistët e tjerë), i cili qe një spektator jo i huaj i madhështisë epike të Gjergjit, ajo qe thelbi i krijimit (prandaj, Historia e Skënderbeut, shkruar prej tij, kategorizohet si tekst historik me diskurs gjysmëletrar). Vepra e tij përbën kapërcimin nga kultura gojore epike në epizmin e shkruar. Për romantikët, ndërkaq, kujtesa epike u pa si motër e pandashme e kujtesës historike. De Rada e krijoi “Motin e Madh”, platformën e parë nacional-poetike për t’i dalë zot vetëdijes për kombëtarizim. Mbledhja e flokorit (nga Mitko e Dine tek Atë Palaj) e kujtesa kolektive u shndërruan në premisa për jetë kombiare (sipas Atë Harapit).
Kujtesa historike është e ndërlidhur me atë epike, ngase narrativa epike është parabaza e krijimit të përfytyrimit për veten. Prandaj, jo rrallë njohuritë historike janë mbështjellë nga tisi i legjendave, duke e tëholluar skajshëm kufirin mes së vërtetës dhe mitit. Jashtë rrëfimtarisë për veten, kujtesa bjerret, prandaj dëshira që popujt “t’i ngrenë përmendore letrare” madhështisë së veprave heroike është e përhershme në periudhat e paramodernizmit.
Kodi etik-moral, ose kodi zakonor është një ndër kodet më të fuqishme në jetën e shqiptarëve. Ai përcakton sjelljen e përditshme të pjesëtarëve të etnisë dhe shndërrohet në kulturë përfaqësuese të dokeve, zakoneve, ligjeve (kanuneve) me të cilat rregullohet jeta e tyre. Pahetueshëm mbase shndërrohet edhe në përhershmëri e në trashëgimi, të cilat ringjallin jetën e të parëve, duke e shndërruar atë në normë të përsëritshme zakonore (duke u ripërtërirë). Prandaj, ato shërbejnë si kujtesë e përbashkët, memorie, së cilës i referohen të gjithë pjesëtarët e kombit. Kanuni i Lekë Dukagjinit i përket traditës gojore, por është ngritur në monument kulture si tekst i shkruar. Si formë origjinare ai përbën kujtesën e trashëguar brez pas brezi mbi normat ekzistuese (e ato të reja) në organizimin e jetës shoqërore të shqiptarëve. Gjeçovi e barti atë në tekst të shkruar, duke e monumentalizuar kujtesën, ose duke e objektifikuar atë. Tërësia e dokeve e zakoneve e Kanunit (ose: njisia zakonore, sipas Atë Palajt) ndikon edhe në përbashkimin e përbrendësimin etnik, duke e mbajtur të paprekur palcën (tharmin) e saj, sidomos në malet e larta, ku jeta kishte ligjet e saj, pavarësisht ndryshimeve të pushteteve e pushtuesve.
Kujtesa poetike prek natyrën e letërsisë. Ndërlidhja mes artit e kujtesës, mes poetikes e epikes a epiko-historikes, e ka përcaktuar edhe karakterin e një pjese të mirë të letërsisë shqipe, si letërsi të frymës kombëtare (K. Maloki). Shembull i letërsisë së mbështetur kryekreje mbi kujtesën poetike është krijimtaria e Koliqit, e mbisunduar nga poetika e mallit.
E ndërlidhur me kujtesën poetike është kujtesa politike. Ajo dëshmon ndjenjën e zbulimit të vetvetes në një frymë mobilizuese. Prandaj, diskursi i saj është i mbështetur në premisa të fuqishme kulturore, historike e etnologjike. Shembull tipik është kujtesa politike e Nolit. Kujtesa e tij është kujtesë retorike për mallin e jetës në letra e për dëshminë e saj përmes tyre. Fryma e poezive të tij, prandaj, është retorikë e fuqishme ndaj çështjeve që lidhen me veprimin. Diskursi është i fuqishëm, ndërsa figura bart emotivitetin e autorit nga jeta në letra. Poezia e tij, kësisoj, shndërrohet në poezi të diskursit patriotik-politik.
A.D: Përtej studiuesit dhe poetit, tanimë jeni pjesë e diplomacisë së Kosovës. Ju shërbeni si shef i Misionit të saj në Selinë e Shenjtë. Është interesante se si, edhe Shqipërinë deri pak vjet më parë e përfaqësonte një poet si ambasador, Visar Zhiti. Ka diçka poetike në të qenët pranë Selisë që tanimë është vakante, apo është thjesht një rropatje imja për ta poetizuar një rastësi?
V.M.: Përcaktimi për të shërbyer si shef i parë i Misionit të Kosovës në Selinë e Shenjtë i përket vlerësimit të cilin vendimmarrësit politikë e kanë pasur në kohën e përparimit të marrëdhënieve të Kosovës me Selinë e Shenjtë, por premisa mbi të cilën është marrë vendimi besoj se duhet të ketë pasur përbrenda angazhimin e gjatë kulturor dhe lidhjet e hershme (nëpërmjet studimeve identitare) me Selinë e Shenjtë. Kjo seli, sikur dihet, përbën traditën më të gjatë diplomatike në botë, por në të njëjtën kohë ruan një pjesë të madhe të trashëgimisë shpirtërore e kulturore të njerëzimit, prandaj ideja për të shërbyer aty, përveç se mundëson thellimin e raporteve ndërshtetërore, i shërben edhe përafrimit kulturor. Personalisht, më ka dhënë mundësi të jashtëzakonshme të hulumtoj më tej trashëgiminë shkrimore të shqiptarëve dhe, si rrjedhojë, të punoj ngushtë me Selinë e Shenjtë për ta promovuar atë.
Pajtohem me ju. Edhe në qoftë rastësi, ideja e përfaqësimit të vendit në në një shtet si Vatikani është ideale për poetët, shkrimtarët e njerëzit e kulturës, përgjithësisht.
A.D: Si krijohen, brenda jush, hapësirat që i kushtoni krijimit, studimit, përkthimit dhe punës së përditshme të diplomatit?
VM: Biblioteka Apostolike dhe Arkivat Apostolike janë joshja ime e përhershme. Në periudha pushimi ndërmjet aktiviteteve diplomatike unë kthehem gjithmonë aty (duke qenë se edhe distanca fizike nga Sekretaria e Shtetit është disametërshe) dhe bëj kërkime mbi trashëgiminë shpirtërore shqiptare, por edhe mbi atë të shkruarën. Kohët e fundit, ta zëmë, kam dialoguar gjatë me Mesharin, veprën e parë të njohur në gjuhën shqipe. Rezultatet e kërkimit janë mbresëlënëse dhe mund të ndryshojnë disa pikëpamje të deritanishme mbi të. Shpresoj që së shpejti të mund t’i paraqes gjetjet e këtij kërkimi në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dhe në institucionet e librit.
A.D: E për ta mbyllur, si është ta ndani jetën mes Vatikanit, Kosovës dhe Shqipërisë?
V.M.: Për mua, është shtegtim i pafund kulturor e shpirtëror në një hapësirë tipike për një poet, i cili tërë jetën i është përkushtuar shkrimtarisë e kulturës. Kosova është shteti im, për të cilin ndiej mall të përhershëm, siç ndiente Bogdani për shtampën; Shqipëria përpos atdhe i shqiptarëve, është edhe fole e shqipeve, në të cilën unë gjej qetësinë, ndërsa Vatikani është kujtesa jonë për rrugëtimin 1700-vjeçar të popullit tim (kujtoni shën Palin që thoshte se e kishte shpërndarë Ungjillin nga Jerusalemi në Iliri).
