Kënga “Moj kunadheja…” më vjen që nga fëmijëria, kur e këndonin burrat “e rëndë” me “ohe” dhe “ofshe” në një rreth të mbyllur, vetmas, si për dert, jo si për gaz e festë. Si këngë morti a sëmundjeje ajo zvargej, buçiste ndër zëra të mbytur, të kapërdirë. Këndohej dhe në dasma, por në të thyer të festës dhe pasi burrat të ishin gazmuar me këngët për gruan sorkadhe, femrën lule, zogë, karafile a trëndafile. Gruan–kunadhe e thërrisnin përmes këngës atëherë kur rakia u kish rënë në kokë dhe nëpër avuj të tillë femra u fanepsej pak më ndryshe.
1.
Teksti i kësaj kënge, po t’i heqësh refrenin, ka vetëm gjashtë vargje:
Moj kunadheja leshverdhë,
Dimëron përtej në shpellë,
Në shpellë e në shtëpinë tënde.
Na lajkose me kuvende,
Më shpure në besën tënde,
Besa jote, besë qene.
Dy vargjet e para lidhen me asonancën verdhë-shpellë.
Katër vargjet pasuese lidhen nga rimat tënde-kuvende- tënde- qene, themi rima se në dialekt e-ja lexohet ë. Refreni “moj lesh-o-verdh-o” ka një mbivënie metrike për të plotësuar tetërrokëshin, përdor epitezën, këtë mjet letrar karakteristik për poezinë popullore; pra siç vërehet rimerr fjalën e fundit të vargut paraardhës, dy herë merr vetëm dy rrokje nga kjo fjalë e fundit.
Refreni pas çdo vargu është si më poshtë:
verdhë moj lesh-o-verdh-o,
shpellë moj lesh-o-verdh-o
tënde moj lesh-o-verdh-o.
vende moj lesh-o-verdh-o,
tënde moj lesh-o-verdh-o,
qene moj lesh-o-verdh-o.
Në gjithsej 32 fjalë të tekstit, bashkë me refrenin, fjala “verdhë, leshverdhë” përsëriten 8 herë; fjalët “shpellë” dhe “besë” nga tri herë. Pra, ato mund të quhen dhe fjalët kyçe të tekstit. Në këtë grusht fjalësh përsëritja në fund të vargut e në krye të refrenit, përsëritja e fjalës brenda vargut është mjeti artistik që përforcon përqendrimin më të lartë kuptimor dhe emocional te fjalët kyç të këngës.
Fjalët e fundit të vargjeve marrin më shumë peshë, qëkur, bashkë me “moj lesh-o-verdh-o”, përsëriten në refrenin pas çdo vargu. Madje, shpellë… leshverdhë, verdhë… leshverdhë, vende… leshverdhë, qene… leshverdhë mund të duken si atribute të leshverdhës.
Nisur nga melodia, jo nga teksti i shkruar, fjala e fundit e vargjeve del si fjala e parë e vargut pasardhës, domethënë e refrenit. Melodia thyhet në gjashtë rrokje për vargun e parë dhe zgjerohet në tetë rrokje për refrenin. Thyerje, bartje, rrëfim i thatë, lakonik e i mbytur në vargun e parë, shfrim e melodizim në refren.
Një rrëfim në më pak se një fjali: shpella është shtëpi, kuvendimi- marrëveshje, besë; Leshverdha është kunadhe, shpellë, kuvendim-lajkatim dhe qene, besë-pabesi. Këtë e mbështet dhe përzgjedhja e ngjyrës së verdhë që ka konotacion të diskutueshëm. Veprimi: burri i kredhur në dimërim.
Një brengë buron prej gjithë kësaj. Edhe teksti i kësaj kënge te ngushton, nuk le hapesirë tjetër.
Kunadheja leshverdhë, verdhë moj leshverdhë, shënon atë që ka shkaktuar dramën. Pa të nuk do të flitej, nuk do të këndohej.
Si këngë mbahet shtruar dhe rëndë, zgjatur. Në të çdo fjalë merr vlerë në tekst me ngjeshjen më lakonike të mundur si fjalë dhe me kuptimin më të gjerë e më shprehës si nëntekst. Madje “moj, ë, o” u shtohen fjalëve thelbësore, për t’i kursyer fjalët, jo për ta shtrirë, por për ta shtrënguar e përqendruar theksin e asaj që kumtohet.
Foljet në këtë tekst janë vetëm tri: dimëron, lajkose, shpure. Të tria në vetën e dytë. Njëra e kohës së tashme, dimëron, por kjo për të shprehur pozicionin e çastit kur këndohet, por kurdoherë ruhet raporti dy palësh. Dy të tjerat në të kryerën e thjeshtë, në të shkuarën, koha e ndodhisë që rrëfehet. Lajkose, folje e ligjërimit të thjeshtë, e zgjedhur me kujdes për të shprehur mllefin dhe përbuzjen e thellë ndaj vetes, ironizimi i vetes për ç’ka ka pësuar duke i ngrënë në të thatë lajkat kurthore. Më shpure në besën tënde, më bëre si veten, nuk ka rëndësi primare se si është ajo, po si arrita e u katandisa edhe unë deri në atë pikë. Mos përcaktimi verbal i keqësisë së saj, por trajtuar si nënshtresë kuptimore e bën më të rëndë dënimin dhe mllefin ndaj saj, sepse ai nuk kursehet t’i vërë vetes epitetet më poshtëruese, ndaj ajo kuptohet se është përtej asaj, së cilës nuk i gjendet dot fjala e përshtatshme për ta përshkruar.
Janë pesë emra, ku emri shpellë, përsëritet dy herë dhe emri besë, tri herë; janë vetëm dy mbiemra: leshverdhë dhe qene; përemra: tënde dhe jote.
Në këtë këngë zbatohet ai parimi i madh i poezisë që fjalët vihen në pranga, ndërkohë që mendimet marrin flatra.
Flatra fryme përtej lëndës. Fryma jo lënda e përbën poezinë.
Përveç përsëritjeve që i kemi thënë, ia vlen të vërehet se fjala kuvende në këngë përdoret në dy funksione: kuvende në tekst dhe, e ndarë në rrokje, vende (në refren). Se burrit i dhembin edhe vendet ku janë bërë ca kuvende. Po kështu dhe mbiemri është leshverdhë në tekst dhe, i thyer, vetëm verdhë në refrenin pasuses. Ngjyra, detaji, vret më shumë se tërësia e flokëve. Nuk ka kuvende pa vende, nuk ka flokë e sy pa ngjyrë, cilësi që të pik e të vret më shumë sesa vetë objekti. Nuk ka grua në tërësi, ka vetëm një grua, grua në njëjës, në cilësitë vetjake e të papërsëritshme të saj.
E vlen të ndalemi veçan në emrin besë. Emër që në dy vargje përsëritet tri herë, emër i përforcuar dhe nga përemri, tënde e mbiemri, qene. Madje tënde (jotja, jo e tjetërkujt) dhe qene dalin si fjala e parë e refrenit. Besë qene, (jo besë qensh), pabesi e papandehur, e ultë, poshtruese, pa pasur arsye; ç’të bëra(!), vetë më grishe, më shpellose e më fundose.
Burri këtu parashtron kodin e besës së tij që është keqkuptuar, apo pendimin se e kanë manipuluar me lajka dhe e kanë shtënë në thes? Sidoqoftë, flitet për dy lloje besash, më shumë se për thyerje të së njëjtës besë për të dy.
Po ta marrim të mirëqenë se burri e di që më parë se kunadhja është e një bese (feje, bashkësie) tjetër, pse e ka pranuar kunadhen? Pra, burri për lajkat, për flokët e verdha ka tradhtuar besën e tij dhe, kur ka ndier se ka rënë në kurth, është zgjuar? Bëhet fjalë për një ngatërresë kodesh, kulturash apo për diçka tjetër? Nuk sqarohet gjë, por as nuk mund të mos shqyrtohet e merret në konsideratë. Mos midis burrit e gruas ka dhe disa kode të tjera që janë mbi kodet etiko-morale a lokale, disa të vërteta universale që janë përtej hapësirës dhe kohës reale?
Disa nga këto pyetje do marrin përgjigje në vijim. Tani për tani mjafton të themi se më tepër se për një burrë të prerë në besë, flitet për një burrë të zhburrëruar nga një grua.
2.
Po pse këndohet? Lirika e Jugut është e ngjeshur, e kursyer si një ndërtim, veç me ca gurë të stërmëdhenj ngjitur me njëri-tjetrin, të vënë njërin mbi tjetrin, mbyllur si një guvë ku nuk ka hapësira, veç ca dritareza përmes të cilave mund e s’mund të vështrosh dot… Fryma e zënë nga këta gurë të zymtë e në pirg mbi njëri-tjetrin, shpërthen e gufon rënkushëm veç në melodinë e zërave burrërorë të këngës polifonike të burrave, dhe ata të përkulur mbi veten, të qarkuar kokë më kokë, pirg…
Nostalgji, peng e zymti nga dalin fjalët zeher, verdhë, moj leshverdhë… shndritja verbuese e magjisë së të bukurës. Një grua ia ka punuar paq një burri. E ka tërhequr në strofullën e saj, e ka mjeshtëruar si ka dashur e siç ka ditur vetëm ajo dhe e ka mbyllur aty: në një shpellë pa kyçe e pa dritare. Ai derton nga ajo shpellë. Fizikisht ka dalë, por i ngjan se ai ecën e jeton ngado me atë shpellë mbi vete, e ai nuk e duron dot, do ta hapë, ta shkërmoqë shpellën e vetes. Këndon humbjen, hedh në erë sedrën. Ia vlen të humbësh? A ka shanse kthimi… Vetëm dhembja, rrënimi i kanë mbetur. Aty në atë shpellë, i ndryrë si “dreqi në shishe”, në “besë të qëne-s” poetizon të bukurën, e poetizon tani si rob i saj. Ajo që e robëroi, tej të gjithave, ishte dhe mbetet e bukur. Edhe se kunadhe, edhe se e pabesë… Por ky është fundi, në fillim ajo ishte vetëm marramendësja, magjikja verdhë leshverdhë.
Këto burojnë nga emocioni që përcjell melodia, këngëtimi i burrave. Prapë teksti fillon ndryshe: Moj kunadheja leshverdhë, / dimëron përtej në shpellë. Edhe pse diçka ka evoluar, se atje tej në atë shpellë është kunadheja, jo burri që këndon, prap se prap paqëtimi i shpirtit nuk është arritur.
Ai ka qenë atje, ka dalë, por shpirti i ka mbetur peng, atje…
3.
Një brengë, një zhgënjim i hidhur që nuk gjen tjetër rrugëdalje, veç të mbytet në vetvete, një pendim duhet ta ketë thurur këtë ngrehinë kënge. Sado që e thua, e këndon, ai mbetet prapë aty, nuk lëviz prej vendit. Nuk ka kompromis, nuk ka zgjidhje. Ka ndodhur dhe pikë. Mbetet si i tillë. Madje atij i bëhet një kullë me fjalë, fjalë të mbivëna si mollokë shpellash që shtypin e ti nuk u shmangesh dot.
Nuk është vajtim, as ankim, as thirrje për shpagë. Duhet vetëm t’u shtrohesh këtyre gurëve, mollokëve që të shtypin e të godasin pa pushim… Asgjë më shumë. Ata tashmë janë sipër teje.
Veç diku-diku shpërthen sharja, qene, bushtër – më shumë se e pabesë. Dredhia, lajkosja me kuvende… kanë qenë mjeti. Pabesi e llogaritur. Dhe në kurthin e ngritur ke rënë. Ke dashur të biesh a ke qenë i papërgatitur për t’i shpëtuar kurthit? Ku i dihet, mbase të dyja. Dikush, duke të tundur një palë leshëra të verdhë, të joshi në shtëpinë e dimrit, të shpellosi e ta bëri jetën dimër. Dhe tani ti je i kyçur aty. I vetmuar. Shtriga, e bukura, femra fatale, me flokët e me lajkat të ka tërhequr e të ka braktisur atje tej te shpellat, te pylli, te bishat, jo te njerëzit.
Gjykuar nga fjalët kyç, shpella dhe flokët e verdha, ku shpella është seksi, flokët e verdha – e bukura, dhe shpella në dimër është izolimi, mbyllja në fajësi e braktisje – bëjnë të besosh se të vërtetat që bartin e shprehin, janë të patjetërsueshme. Joshja ndaj flokëve të verdhë (të bukurës) dhe ndaj shpellës (seksit) mbeten e vazhdojnë t’i tundojnë sekset (burra a gra qofshin) edhe sot e përgjithmonë. Dhe, kur kjo joshje na del djallëzore, humbja që pësojmë është shumë e hidhur se; sjell zhgënjim, brengë, mpaktësim që nuk ka shteg tjetër veç vetëndëshkimit. Shpella, nga vendi i kënaqësisë, kthehet në kyçje, në burg, izolim, i cili është krejt impersonal, çdo gjë vjen si reagim i brendshëm. Madje, kaq i thellë e pezmatues është ky pendim sa nuk e shuan dot brenda vetes tënde, por e derton edhe me të tjerët, e shpall.
Me një fjalë është drama e vetvetes.
Dy temat e fjalëve kyç shpallen që në vargjet e parë e godasin paprerë përmes riformimit deri në rrokjen e fundit: shpella dhe flokët e verdhë, shtëpia – shpellë dhe flokët e verdhë. Prarimi i atyre flokëve të verdhë farfuritës, nuk dobësohet as në përsëritjet brenda një vargu – verdhë, moj lesh-o verdh-o – vjen e bëhet verbuese, dallgëzuese, e magjishme, që as e zëmë e as e lëshojmë dot. Kjo magji bukurie në joshjen e saj, shndërruar më pas në zi e terr të shpellës kontrastojnë ashpër, por nuk ia lëshojnë vendin njëra-tjetrës. Shkëlqimi nuk shndërrohet në terrojë. Jo. Ai shkëlqen edhe kur shkakton terrësinë, se këtë veti të allasojtë e ka zhgënjimi.
Pra, nuk fyhen e mallkohen flokët e verdhë, por përdorja e tyre si mjet i kurthimit, është i pa pranueshëm, pavarësisht se tamam kjo ka ndodhur. Kështu, në çdo rast, e bukura mund ta shkaktojë të shemtuarën jo si thelb, por si funksion, e përdorur si kurth në shërbim të së mbrapshtës. Në pesë vargje flokët e verdhë vijnë vërdallë si shtojzavalle gjashtë herë. Ata shëndrijnë e dallgëzojnë mbi zinë e shpellës dhe dimërimin, të cilët vetë i kanë shkaktuar për t’ia mjeruar shpirtin një burri.
Këtu fshihet bukuria e pashoqe e kësaj kënge që vazhdon të përcjellë brengë.
4.
Pa u hequr asgjë këtyre që thamë më lart, burri i kësaj kënge nuk është protagonist, lojën dhe gjithë ç’ndodh i predominon kunadheja leshverdhë.
Kunadhe-ja apo shqarthi, siç quhet në zona të tjera të Shqipërisë, është një kafshë e vogël dhe egër e pyjeve, dëmi i saj është ndër pula dhe fruta, se ushqehet me arra, lajthi e fruta të tjera por është e shkathët dhe e çmuar për lëkurën me qime të buta. Me gëzofin e saj stoliseshin e stolisen jakat e mantove të grave të shoqërisë së lartë. Në këtë këngë kunadhe-ja simbolizon femrën. Detaji më imponues, më mbresëlënës në tekst mbetet floku i artë. Madje ai del mbi mbartësen (kunadhen) që shënohet vetëm një herë, në vargun e parë. Një burrë ka dalë të gjuajë këta flokë të verdhë, por ka mbetur vetë i gjuajtur, i plagosur, që nuk gjen shërim. Ecja pas hijes, dukjes e zhdukjes së tyre që ngjajnë të pafajshëm e kanë tërhequr deri në shpellë, ku ka mbetur mbyllur rob i kënaqësisë dhe i dëshpërimit, i izolimit dhe i dimërimit.
Në fillesë të këngës, ai është përtej kësaj magjie të zezë. Ai tashmë shfren për një pësim, për një zhgënjim që nuk mund të ndreqet më. E ka pësuar keq, aq keq sa ngjan krejt i paralizuar, nuk di ç’të bëjë, si të veprojë, ka mbetur pa fjalë e pa fuqi vepruese me atë barrë mbi shpatulla dhe atë përvojë që kurrë nuk mund ta zgjidhë e të lirohet prej saj.
Çfarë ka ndodhur? Flokët e artë janë kurth? Po sa kurthe ka jeta… E kanë zënë në flagrancë? E kanë dorëzuar te hasmi, armiqtë e tij? Jo… Simbolika nuk i përjashton si mundësi, por nuk thuhen në këngë. Mos e kanë tërhequr për ta përfshirë në një bashkësi tjetër, të huaj për të, familjen dhe miqtë e dherat e tij? Jo, as kjo s’ka ndodhur…
Atë e kanë shpënë vetëm pak më tej, në një hapësirë që nuk fjalëtohet por veç na jepet përmes cilësorëve përafrues si, dimër, shpellë, një çudi mahitëse pranë nesh, ja atje tej pas verdhë-osë – kaq thotë kënga – dhe kjo është më e rëndë se ato që thamë më lart, sa nuk mbahet dot.
5.
Dallgëzimi i flokëve të verdhë ndritës kundrejt errësirës së shpellës dhe dimërimit kontrastojnë dukshëm dhe e mbajnë situatën në dramaticitet të vazhdueshëm, siç del nga teksti, nga fjalët kyçe të këngës.
Por në tre vargjet e fundit ndërhyjnë fjalët shtëpi-shpellë, besë-qene. Shtëpia dhe besa nga pikëpamja antropologjike janë dy elementët më të vlerësuar të etnosit e etosit shqiptar. Pa hyrë në interpretime të këtij lloji, shtëpia është shndërruar në shpellë dhe besa në qenëri. Këto shndërrime të çojnë larg botës së zakonshme, të joshin shtigjeve të pyllit, në botën e ëndrrave, bimëve, zogjve e shtazëve, kodet e të cilëve janë të tjera. Kjo gjë, shtazërimi, ka ndodhur, se e ka pësuar burri, ligjëruesi i këngës. Ai do ta thotë, por nuk di se si ta përcaktojë, ai rreket të na e shpjegojë, por nuk e di sesi ta bëjë. Dhe kjo është më e rëndë se burgimi, prangosja, tradhtia, mërgimi ndër të huaj. Burri pranon se është vënë në pozitën e bishës, e kafshës së shpellave, në dimër, në vendbanimin e bishave. Pësimi i tillë shpirtëror, degdisja në nivelin e bishave, është i konkretizuar në vargje e në situatë.
Por klithma në melodinë e burrave prapë mbetet: verdhë moj lesh o verdh oo. Jo bukuria fizike, por veprimi shpirtëror bëhet shkak i pësimit të rëndë, i shtazërimit të burrit.
Në anën tjetër, tragjiciteti tashmë, pësimi tragjik, sikur rreh të justifikohet, përligjet, nënkuptueshëm me atë që burri jo vetëm nuk e fsheh edhe pas pësimit, bukurinë e flokëve të verdhë, por moralisht edhe atë se ai ka dhënë besë, kur tjetri (tjetra) që në krye është nisur për ta prerë në besë. Burri ka dhënë dashuri, kur tjetri (tjetra) e ka manipuluar me bukuri, për ta degraduar në shtazëri.
Në këtë rast nga sedra dhe nga mendësia e një burri të këtij etnosi dhe etosi nuk pranohet se ai është tradhtuar në dashuri, por në besë. Ai bën një transferim nga sfera ndjesore në atë morale. Për të një grua që nuk i përgjigjet dashurisë së tij, një dashurie-besë, ose që i përgjigjet vetëm përkohësisht, është veprim i dënueshëm, ose përmbysje e besës. Atëherë burri është besa dhe gruaja pabesia. Kjo logjikë përligj vetëm burrin. Por dhe e markon dhembjen e tij: një grua e ka dashur përkohësisht, por e zhgënjyer prej tij, i ka kthyer krahët. Logjika e ndjenjës këtë e pranon, por jo logjika burrërore e tradicionales.
Tashmë një zhgënjim dashuror, shndërrohet në zhgënjim moral. Janë dy sfera krejtësisht të ndryshme. Por “burri” nuk mund t’i japë shpjegim tjetër zhgënjimit të tij.
Ajo që mbetet atje lart në ajrin e këngës është prapë kunadheja leshverdhë, bukuria e pakapshme dhe jo lehtësisht e krejtësisht e zotërueshme. Ato mbeten të bukura dhe tej zhgënjimit dhe shtazërimit të atij që e ka pësuar. Në këtë optikë fjala, teksti, melodia janë më të mençura sesa morali, kuptimet mbi besën a pabesinë. Teksi është më i mençuri.
Britma ‘ooo lesh oo mooj leshverdh ooo’ flasin për magjepsjen e sëmurë të burrit edhe pasi ai ka rënë në nivelin e shtazërimit nga shkaku i këtyre flokëve të verdhë. Burri ende është i joshur, i çmendur pas tyre, përderisa i vajton edhe në shtazërimin e tij në shpellë, në dimër këta flokë të verdhë. Nuk ka dalë nga magjia e kunadhes leshverdhë. Është një burrë i fortë. Por mirë t’i bëhet! Flokët e verdhë sot e përgjithmonë do të jenë kërcënues për të. Për besën dhe për shtëpinë e tij.
Po këndon, ja, e dëgjoni… Mbytur. Si në sëmundje e zi. Kapërdirë dhe përmbajtur. Tërhequr thellë në brinjë e eshtra. Si vuajtje që do të të shoqërojë në të gjithë jetësinë tënde. Edhe se nuk do ta pranosh.
Ndaj këndon, kur pija i ka rënë paksa në kokë. Kur mund të jetë i hapur ndaj dobësive të tij. Edhe… edhe se po thërret si dëshmitar veten, pra, burrin, njeriun në nyjën më tragjike, në çastin kur ai ndëshkon veten e tij.
Në një këngë kaçakësh, të mbyllur në bodrumet e nëndheshme të kështjellave, ky çast këndohet kështu:
Koka e qenit, moj qene,
Që s’dite për veten tënde,
Nga bodrumet nuk u trembe.
Bodrum natë e bodrum ditë
Të mbyti kandilja sytë.
Vetëndëshkim i një zemre të egër, i një kokëkrisje prej kaçaku. Por e ardhur tëhu në kohë. Koha e kunadhes rrëshqet e fshehur diku thellë në humbëtirën e në muzgjet e shekujve. Dhe vetëndëshkimi, sado që zbutet nga flokët e verdhë, mbetet i pashpresë, i pa ngushëlluar.
6.
Tani besoj e përfytyroni së cila mund të jetë kjo grua, kjo magjistare, kjo bukuri që u shkakton burrave një varg ndëshkimi e vetëndëshkimesh të pafund.
Ajo zbulohet që në vargun madhështor “Dimëron përtej në shpellë”, një nga vargjet më kristalinë, të ftohtë, alpinë, nga vargjet më të shkëlqyera të lirikës dashurore shqiptare. Po si vallë?
Dimëron përtej në shpellë… një nderje, hovje në dimërim, si pa adrësë, por jo në erë, ka një strofull ku mblidhet, izolohet e përhap sfidë. Një ndjëshmëri e akullt, neutrale, një veprim pavetor, pavetësi që e jep folja jokalimtarë dimëron, folje e tipit veson, vetëtin, shungullon, veron, gjëmon. Kush dimëron përtej në shpellë? Në shpella nuk ka stinë, nuk ka dritë. Dimërojnë arinjtë, kunadhet e maleve, e pyjeve? Dimëron vetë dimri? Një situatë në eterin ë së përjetshmës, e së pakufizuarës në kohë. Dimëron leshverdha ë këngës? Heronjtë mitikë të legjendave? Një situatë, një largësi… sikur këtu në tokë, sikur diku lart në hënë, ku nuk ka bimësi, ku nuk ka stinë të tjera.
Vargu “Dimëron përtej në shpellë” për nga madhështia, zymtia është i dënjë për epikën heroiko-legjendare, paraqet klimën e përjetshme ku dimëron një grua fatale leshvërdhë, grua-kunadhe që josh burra, u heq mendjen me bukurinë ë saj, i trullos dhe i shtazëron, i ndryn në shpellë, në shtëpinë e saj.
Ç’është kjo grua flokëverdhë, a kunadhë, që jeton në thellësi të përjetshme, të mbështjella me fshehtësi të akullt? Është Sirena, gërshetëza e ujërave shqiptare, apo gruaja-ujk e miteve gjermanike, gra që i duan dhe i mbysin burrat.
Mos kjo grua e lirikës shqiptare ka hijen e Circes së Homerit? Si Circja ajo jeton larg viseve të banuara nga njerëzit, në vetmi dhe… në një dimër të përjëtshem. Burrat i tërheq përkohësisht në banesën e saj, i shtazëron, pastaj i çliron.
Magjia që u ka bërë, i brengos, se e vazhdon veprimin edhe kur ata janë larg prej shpellës së saj.
Manxhure leshura tëndë
Një këngë për mbretëreshën Geraldinë
Manxhuré leshura tëndë,
Ke ikur ke lënë vëndë,
Kaluar apo në këmbë?
Kaluar se s’dija vëndë.
Fajin ta pati jot ëmë,
Të dha në oxhak të rëndë,
Ç’u trete qiri në këmbë
Kafe miqe tuke dhënë.
Në disa variante vargu i dytë është: “Qysh e gjete vëndin tënë”. Në disa krahina Manxhuré bëhet Manxharé.
Si ka lindur kënga
Kjo këngë që këndohet edhe sot, sipas disa të dhënave, i kushtohet mbretëreshës Geraldinë. Është kënduar në dasmën e mbretit Zog. Të moçmit ishin të bindur për një fakt të tillë. Mbreti Zog, për të respektuar të ftuarit në dasmën e tij, bëri zakonin e vendit. Në fund të ceremonisë zyrtare të dasmës, nxori mbretëreshën Geraldinë, nusen e re, që t’iu japë kafen e lamtumirës mysafirëve të tij. Ndërsa pihej kafja, një dasmor nga fshati Dukat, i prekur, që një mbretëreshë, një e huaj, po jepte kafe si nuset e qyteteve dhe të fshatrave të tjera të Shqipërisë dhe në një dasmë ku të ftuarit ishin të panumurt, (Oxhak i rëndë, u tret qiri në këmbë) e improvizoi dhe e këndoi po aty këngën për Maxharen.
Si mbeti kjo këngë pa u ndaluar në kohën e komunizmit?
Në Shqipëri ka patur emra Manxhar (hungarez) për meshkuj, por rrallë ose mbase nuk është dëgjuar kurrë, të ketë pasur femra me emrin Manxhare. Pas luftës, rrallë përdorej mbiemri maxhar, për hungarez. Në të kundërt, fjala “maxhar” para luftës së dytë ka qenë shumë popullore. E gjen në këngët folklorike. Përmendet dhe Ali pashë Maxhari, pashai turk, që u vra nga kryengritësit në Gjakovë. Fjala hungarez është e stilit libror. Ajo nga shkollimi, nga shtypi hyri dhe në të folurin e përditshëm, duke zëvendësuar termin maxhar, a manxhar.
Siç u tha, emri Maxharja për një grua ka qenë fare i rrallë a fare i padëgjuar, si arriti puna që për një Manxhare të bëhej dhe këngë? Kaq e rëndësishme ishte ajo? Po. Kënga është ngritur për mbretëreshën, për maxharen Geraldin. Në këngë ky emër ka ardhur në formën Manxharé, Manxhuré, me theksin në fund.
Kënga është kënduar në të gjitha krahinat e Vlorës, Labërisë, Tepelenës dhe në malësinë së Beratit edhe kur Geraldina nuk ishte më në Shqipëri, edhe kur emri i saj politikisht anatemohej. Nga asnjeri nuk përmendej se për cilën manxhare këndohej, madje disave as që u shkonte mendja, se kënga ishte për mbretëreshën Geraldinë. Me kohë emri i saj u harrua. Në dasma këndohej për nusen, për fatin dramatik të lënies së vendlindjes dhe të familjes së një vajze me emrin Manxhare, për kalimin e saj te një jetë e re, te burri, te një shtëpi e huaj dhe te zakone të tjera (kaluar se s’dija vëndë). Manxhareja është simboli i nuses, i shkëputjes nga nga një mjedis në një tjetër. Nusja mund të ishte dhe nga fshati fqinj, por të martohesh është si të shkosh nga një botë në tjetrën. Kështu që askush nuk shtyhej më tej për të pyetur, se kush ishte kjo Manxharé. Mjegullimi i largësisë e bën më të bukur këngën.
Në këngët e dasmës nusja nuk ka emër konkret. Në këngët e dashurisë femra mund të ketë emër, si: Bajame, Selvi, Katina, Dafina etj. Këndohet për to dhe nuk kërkohet shpjegim se pse dhe si këto vajza a gra kanë hyrë në këngë. Për Manxharen, për një emër të huaj në një këngë dasme, ishte ndryshe. Por për këtë u hesht. Edhe nga shteti, edhe nga ata që e dinin. Dhe kënga nuk u ndalua asnjëherë. E këndonin dhe heshtnin. Mbase se kënga kishte “ngjitur” për përmbajtjen e saj, jo për emrin Manxharé. Mbase se kënga kishte “ngjitur” për atë fatin e një vajze të re që kaluar mbi kalë, me sytë të zënë nga një vello (duvak), merrte udhën për te një mjedis tjetër, te një burrë dhe shtëpi e panjohur për të ngritur aty një jetë të re. Ky fat që ndërtohej në të verbër ishte i përbashkët pothuaj për të gjitha vajzat shqiptare të atyre kohëve kur martesat bëheshin vetëm me mblesëri. Një vajzë e tillë mund edhe ta kishte emrin… Manxharè.
Kur këndohej kënga?
Kënga këndohej nga gratë dhe nga burrat. Gratë e këndonin në çastin, kur nusja kishte zbritur nga kali dhe ishte vënë të nusëronte në dhomën e grave. Dhëndërri vinte i hiqte duvakun. Gratë fillonin këngën: Manxhure leshuratëndë/ qysh e gjete vëndin tënë…
Kënga këndohej dhe kur nusja jep kafe për herë të parë. Pas natës së dasmës, zakoni e kërkon që nusja t’u japë kafen e përcjelljes mysafirëve të ngritur nga gjumi që mblidhen të takohen me të zotët e shtëpisë, se do të largohen. Kafja e nuses është veprimi i saj i parë në shtëpinë e dhëndërrit. Është më tepër se një kafe. Është rit. Me këtë kafe dasma mbyllet përfundimisht. Pihet kafja, darovitet nusja. Dajua dhe krushqit kryesorë e tundin qesen mirë për të fundit herë. Pas kësaj, miqtë dhe të ftuarit ndahen dhe përcillen nga të zotët e shtëpisë. Zakonisht gjatë kësaj kafeje nuk ka këngë. Është një të kënduar i lodhur, të kënduar pas dasme. Por ndonjë nga krushqit për të shprehur kënaqësinë që i ka dhënë kjo dasmë, apo kënaqësinë që i jep bukuria e pashoqe e nuses, ia merr këngës. Ç’u trete qiri në këmbë/ kafe miqe tuke dhënë…
Por më shumë se sa këto, ka patur dhe një arsye tjetër për të kënduar. Arsyeja që ishte bërë një krushqi e goditur apo me leverdi. Martesa tradicionale ishte çështje më e rëndësishme se sa bashkimi dashuror i dy të rinjve, të cilët mundet dhe nuk e kishin parë njëri-tjetrin para dasme. Martesa ishte pajtim interesash, ekonomish, fisesh, forcim i pozitës dhe i peshës që zinin në shoqëri dy familjet që lidhnin krushqi.
Valle e kënduar
Në Vlorë kënga është kënduar gjatë dhe pandërprerje. Ishte valle e kënduar nga burrat dhe nga të rinjtë. Kërcehej dhe këndohej, kur nata e dasmës ishte në të shtyrë. Nusja dhe dhëndërri futeshin në gjerdek (dhoma e natës së parë). Dasmorët i kishin lëshuar të gjitha frerët e haresë. Pija e kishte bërë punën e saj. Të rinjtë ngriheshin në valle me këngën e Manxhuresë dhe shtëpia dridhej, dyshemeja gati rrëzohej. Këndonin e kërcenin për gruan që lë shtëpinë e saj, shkon dhe në fund të botës për një burrë. Fshatare qoftë ajo apo mbretëreshë. Vallja shprehte triumf dhe shpoti bashkë: në ato ato çaste Manxhureja ishte “kaluar”. Gratë e reja që linin mëndjen për të parë burrat e fortë dhe të pashëm tek kërcenin të çliruar e gjithë pasion këngën për një grua, shqyenin sytë mbas dyerve dhe mbas dritareve. Kënga ishte dhe një lavdërim për të zotin e dasmës, “të dha në oxhak të rëndë”. Shqiptarët në ditën e dasmës e quanin dhëndërrin bej, i vishnin vetes tituj fisnkërie, bëheshin kalorësorë dhe mbretërorë. Pra, kënga i kënaqte të gjitha nivelet e të ftuarve.
Një bindje që duhet provuar
Dëshminë që kjo këngë ishte për mbretëreshën Geraldinë, e kam dëgjuar herët. Ma kanë pëshpëritur më të moshuarit. Këtë ma kanë thënë dhe shumë miq nga Vlora. Në fshatin Dukat të Vlorës të japin të dhëna të hollësishme për njeriun që e krijoi. Mbetet detyrë e studiuesve që këto të dhëna të mos jenë pandehma, por të vërtetohen shkencërisht. Regjistrimin e këngës në variantin që e dhashë në krye, e kam nga Elham Sharra, ekonomist, kryetar i bashkisë së Vlorës më 1993-1996, dhe Ibrahim Vasjari nga Tepelena, mësues letërsie, deputet i Kuvendit të Shqipërisë nga 1992-1996. Ata i përmbahen mendimit që kjo është një këngë për mbretëreshën Geraldinë.
Edhe në se nuk vërtetohet me saktësi, prapë në popull ka ekzistuar bindja se kjo këngë është për mbretëreshën Geraldinë. Sado me rrezik, dhe gjatë komunizmit nën zë është thënë dhe është pëshpëritur se asaj i kushtohej kënga.
