Lamtumira e qytetarëve dhe bashkëkombësve
E hëna e 1 korrikut, që në mëngjes, më filloi me mesazhin më se trishtues, në celular, të një punonjëseje të Akademisë së Shkencave: Mirëmëngjes! Paska vdekur Kadareja? A mund të më dërgosh pak numrin e Bujarit? Menjëherë pyeta Bujar Hudhrin, botuesin e veprës së tij, i cili m’u përgjigj: “- Po, është e vërtetë”.
Prej vitesh kisha menduar, si do të jetë dita e ndarjes nga jeta e shkrimtarit Ismail Kadare. Vazhdimisht më përfytyrohej e vështirë, tronditëse për mua. Jo pa arsye. Në mendjen time, ai ka qenë dhe mbetet shqiptari me ndihmesa më të mëdha në shekullin e njëzetë, që vetëm i dha Shqipërisë dhe shqiptarëve, duke marrë veç jetesën e vet të zakonshme, për mos të thënë modeste, dhe pa iu sjellë asnjë të keqe, apo, dëm të çdo lloji qofshin, ndryshe, nga politikanë, shtetarë e kryeshtetarë, të cilët, edhe kur dalin, në faqen e historisë, me bëma pozitive, nuk u mungojnë dëmet apo zhvatjet, që i kanë bërë vendit dhe bashkësisë shqiptare. Ndihmesat e tij nuk janë vetëm në letërsi dhe kulturën shqiptare, as ndihmesa pasive në rrethin e mbyllur të letërsisë e kulturës, por kanë qenë e janë tepër aktive e gjallëruese në përditshmërinë e këtyre shtatëdhjetë–tetëdhjetë vjetëve, që ka kaluar bota shqiptare. Të tilla janë në historinë e kulturimit, europianizimit dhe emancipimit shpirtëror e psikologjik, moral e qytetar të tyre, duke kaluar njëmendësisht në epokën e kulturimit e qytetërimit europian.
Argumentohet, se politika është baza e zhvillimit shoqëror dhe ekonomik për së mbari apo e traumave a rënieve të shoqërive dhe të sistemeve shoqërore. Mirëpo, nuk mund të mos shihet, sidomos në kohët moderne, më tepër në bashkëkohësi, se shpesh kultura merr epërsi mbi politikën, e cila shtrohet përmbi kulturën e traditat kulturore. Kombet e vendet e kulturuara në shekuj kanë politika e demokraci të dorëmbarshme e të qëndrueshme. Vendet e shoqëritë me kulturë të varfër, sikurse është shoqëria shqiptare, e kanë tepër të vështirë të bëjnë politika të dorëmbarshme e të ndërtojnë demokraci të plotë e të qëndrueshme. Kadareja me veprën e shumëllojshme letrare e diskursive, me veprimtarinë shoqërore, madje dhe politike, kur ka qenë e mundur për të, i ka hedhur ndihmesat, pikërisht, në këtë bazament kulturor të ngrehinës së shoqërisë shqiptare.
Ditën e parë më brente pyetja: A do të shpallen ditë zie për të? E përsërisja me vete, e diskutova dhe me miq. Në mbrëmje të asaj dite isha i ftuar në studion e TV ABC NEWS, në orën 20:00, gati për të filluar bisedën. Para bisedës sonë, gazetarja lexoi njoftimin, se ishin shpallur dy ditë zie në nderim të shkrimtarit Ismail Kadare. U lehtësova! I dhashë mendim, edhe gazetares që më pyeti për vendimin e qeverisë së Republikës së Shqipërisë. Filloi, pyetja tjetër dyshuese. Po Kosova, do të shpallë ditë zie? I takon të shpallë. E ka shtetas të vet, të Republikës së Kosovës, e ka nderuar me dekorata të larta për ndihmesat e tij në njohjen botërore të së drejtës dhe luftës së saj për t’u çliruar. Të nesërmen, kur doli njoftimi, se qeveria e Kosovës kishte shpallur një ditë zie në nderim të shkrimtarit, të paepur të çështjes shqiptare, u preka. Në intervistën, që dhashë në “Radio Prishtina”, për sa fola për Kadarenë në mbrojtje të Kosovës, isha i mallëngjyer.
Me rëndësi të veçantë ishte njoftimi i Zyrës së presidentit të Francës. Franca ka jo pak shkrimtarë me emër në botë, dhe bota ka shumë shkrimtarë të mëdhenj, disa dhe nobelistë. Por Zyra e presidentit nuk shpreh vlerësime për të gjithë, janë të rrallë të përzgjedhurit e saj. Ismail Kadarenë e quajti shkrimtar shqiptaro-francez, sepse ishte shtetas i Francës, anëtar i Akademisë Morale e Politike të saj, dhe frëngjishtja gjuhë e dytë e veprës së tij.
Në ditët e përzishme, pamë si asnjëherë tjetër, nderimin e madh e të merituar ndaj kulturës. Mijëra e mijëra qytetarë, personalitete të shkencave, arsimit, letërsisë dhe të arteve të tjera, politikanë e ambasadorë, më shumë qytetarë të zakonshëm, bashkëkombës nga treva të ndryshme të hapësirës shqiptare e të diasporës, në forma të ndryshme dinjitoze, i dhanë lamtumirën e fundit shkrimtarit të dashur. Nderimi për të ishte nderim për letërsinë, kulturën shqiptare, gjuhën shqipe, identitetin shqiptar me të cilat ishte njësuar, dhe, bota e huaj, e njihte si të tillë, të njësuar me to.
Ata, që e kanë lexuar dhe të cilët i ka emocionuar dhe emancipuar për dhjetëra vjet, sidomos, ata, që kanë pasur rastin ta ndjekin nga afër jetën e tij, nuk mund mos t’u shfaqeshin edhe momente të vështira, traumatike, e jo pak, që pati kaluar Ismail Kadareja në vitet e diktaturës, prej të cilave, fatmirësisht, doli i patraumatizuar. Ndihej gjithmonë i lirë e i çliruar, pas çdo situate dramatike, energjik, me guxim të pavrarë. Dhe fillonte veprën e re, shoqërisht e politikisht edhe më të guximshme, letrarisht risore e origjinale.
Dashakeqësit, ndoshta dhe instanca të caktuara shtetërore, e njerëz të porositur, patën përhapur mendimin për “privilegjet” e tij në sistemin stalinist. Të tjerë, të paditur, se çdo të thotë jetë normale, se vetë kishin një jetë ekonomiko-shoqërore jonormale, të varfër e tepër të varfër, e besuan këtë, dhe e përsërisnin, sikur ankesa për “privilegjet” e tij do të përmirësonte gjendjen e tyre ekonomike. Thuhet kështu dhe ashtu për “privilegjet” e tij në kohën e diktaturës, zakonisht, nga ata, që nuk e kanë njohur nga afër, ndoshta, as nuk e kanë parë ndonjëherë me sy. Ai nuk ishte kooperativist a punëtor uzine. Ishte intelektual i shkallares më të lartë. Nuk kishte as pesë–gjashtë fëmijë për të mbajtur. Jeta dhe jetesa e tij ishte si e çdo intelektuali të asaj shkallareje shoqërore të atëhershme. Unë, që isha redaktor i kritikës letrare në fillimet e karrierës sime, në gazetën letrare Drita, kisha pagë mujore 7200 lekë. Ai, që ishte edhe shkrimtar i njohur e i vlerësuar botërisht, dhe shkrimtarët e tjerë në profesion të lirë, si ai, e kishin pagën 11.000 lekë, po aq edhe ata me titullin Profesor, p.sh., Dhimitër Shuteriqi. Gjithë fitimet e honorareve, që i vinin nga jashtë, depozitoheshin në Bankën e Shtetit me emrin e Ismail Kadaresë, por, pa të drejtë tërheqjeje. Kur dilte jashtë shtetit, nga depozita e tij në Bankë, llogaria e Lidhjes së Shkrimtarëve, me shkresë të kryetarit, i jepte vetëm disa qindra dollarë, 200–300, ose dhe më shumë, me të cilat mund të blinte libra ose diçka tjetër, të përdorshme për shkrimtarinë. Për blerjet sillte faturat, ndryshe, kthente dëmshpërblimin. Ka qëlluar më se një herë të dëgjoj qortimet e shefes së llogarisë, se nuk kishte disa nga faturat e shpenzimeve. Një herë debati i tyre, u përmbyll, duke i premtuar Kadareja, se do t’i sillte dollarët për të cilët nuk kishte faturë.
Banesa e tij, “luksozja” ka qenë në një pallat te Rruga e Dibrës, projektuar nga Maks Velo, paramenduar për shkrimtarë dhe artistë të njohur. Sot është muzeu Kadare. Apartament i zakonshëm për çdo familje, me dy dhoma e kuzhinë. Më tepër se familjet e këtij lloji kishte sallonin e pritjes dhe dhomën apo studion e punës, sikurse kishte Dritëro Agolli, kompozitori Feim Ibrahimi e disa shkrimtarë e artistë të tjerë.
Në ekranin e kujtesës më janë shfaqur shpesh disa nga situatat e rënda të tij, të cilat nuk mund t’i harroj, madje, m’u rishfaqën më qartë, kur qëndrova përpara trupit të tij pa jetë. Së paku, janë dy rrufe të njëmendta të pushtetit diktatorial, që janë lëshuar mbi të, nga Zeusi nr. 1 dhe Zeusi nr. 2. Projektori i kujtesës sime hodhi shtëllungë drite te ndëshkimi dhe izolimi shoqëror, që iu bë, kur iu ndalua nga botimi poema Në mesditë Byroja Politike u mblodh. Pas kritikave të rënda, që nga Ramiz Alia te kolegë shkrimtarë, iu sulën me cilësimin e rëndë “armik i socializmit”, që e përsërisnin në biseda e debate edhe jo pak qytetarë “vullnetarë”. Sipas programit të zakonshëm, Ismaili vinte çdo ditë në Lidhjen e Shkrimtarëve. Takonte miq e kolegë, hynte në redaksinë e Dritës dhe të Nëntorit, diskutonte, herë-herë ironizonte njërin ose tjetrin. Në zyrat e Lidhjes, në oborrin e saj nuk dukej më. Edhe të donte të shfaqej, nuk mundte, se ishte degdisur në një fshat të Fierit për “riedukim”. Shfaqej tek-tuk, e zhdukej menjëherë, veç kur kishte ndonjë punë të pashmangshme. Mirëpo, atëherë, askush, me përjashtim të dy–tre zyrtarëve të afërt, nuk e dinte, se Enver Hoxha, në Ditarin e vet, për poemën Në mesditë byroja Politike u mblodh, kishte shkruar:
“E tërë kjo pjesë (nga poezia Në mesditë Byroja Politike u mblodh/Pashallarët e kuq) shpreh pa dorashka ide-antirevolucionare, ide antimarksiste, antiparti, dhe flet hapur kundër rendit socialist në vëndin tonë. Sipas tij, regjimi te ne është duke “shkuar në varr”, “është prishur nga themelet”… Ky poet borgjez atakon gjithë ndërtimin e socializmit në vëndin tonë… Me keqardhje ky poet korbash thotë… Por “filozofia” e këtij poeti reaksionar është e falsifikuar… Është e qartë se Kadareja është kundërrevolucionar, është kundër diktaturës së proletariatit, kundër dhunës dhe shtypjes së armiqve të klasës… Ky poet i lig e përgjithëson për të atakuar partinë… I thashë Ramizit… thirr Ismail Kadarenë, e vure përpara “mutrave” të tij dhe bëje t’i lëpijë.” Panorama, maj 2016/ Dashnor Kaloshi Zbulohet Ditari sekret i Enverit: Kadare poet i lig korbash// Edhe Ismaili, pavarësisht se nuk dinte për ditarin e zi kundër tij, i provoi në shpinë e i përjetoi të gjitha pasojat e mundshme, që erdhën prej porosisë së tij.
Tjetër periudhë traumatike ishte kritika publike, që iu bë romanit Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave/Pallati i Ëndrrave (1982). Në Plenumin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Artistëve, në prani të disa qindra pjesëmarrësve dhe një pjese të Byrosë Politike, Ramiz Alia, duke pasur parasysh romanin e Ismail Kadaresë, tha: “Ky gjykim e vlerësim popullor është i pamëshirshëm… Ai të vë në krye të piedestalit e të vendos në Olimp, por edhe të rrëzon përdhé e të bën baltë kur vepra nuk vlen”.
Këtë “sezon” ndëshkimi, herë-herë, vinte në Lidhje, hidhte sytë andej-këndej, dhe, siç vinte ashtu ikte. I heshtur, rrallë njatejtohej me dikë. Përsëri e shihje shkrimtarin vetëm nëpër Tiranë, ose, me të shoqen. Trishtoheshe, kur, nga Lidhja kthehej për në shtëpi përmes sheshit Skënderbej, pa asnjë koleg a dashamirës, ndryshe nga dikur, që i ngjiteshin njëri pas tjetrit e dy e nga dy, për t’i parë të tjerët, se me kë shoqëroheshin.
Për ata, që nuk i kanë lexuar veprat e tij, dhe, për ata, që i kanë lexuar, por nuk i njohin fare kriteret e vlerësimit të letërsisë, apo, për të tjerët, që, edhe pse i dinë kriteret letrare, i shkelin qëllimisht, po sjellim parasysh një kriter themelor të vlerësimit – biografia as i shton dhe as i pakëson vlerat e veprës. Ato janë në vetvete, të pacenueshme e të patjetërsueshme. Biografia vetëm ndihmon në kuptimin dhe interpretimin e saj. Sado të sorollaten, me fakte më shumë të paqena se sa të qena, herostratët nuk hyjnë dot në tempullin e letërsisë kadareane për ta cenuar. Ata vetëm çirren, kush e kush të hakërrehet më keq, qark kësaj kështjelle, të mbrojtur sot e përgjithmonë nga vlerat e veta.
Rrufetë dhe përndjekjet e dikurshme, gjithashtu, përndjekjet dhe baltosjet e sotme, të një turme vlerëshkelëse, më krijuan një pështjellim, që godiste paprerë timpanin e nderimit të madh dhe të heshtjes sime të lamtumirës së përzishme. Nga betejat e mëdha, ndonëse, edhe të përzhitur shpirtërisht, gjenitë dalin më fisnikë e madhështorë.
Nga bisedat me Kadarenë
Takimet dhe bisedat me Ismail Kadarenë i kam përjetuar me kënaqësi të jashtëzakonshme, sidomos pas 1990-s, kur flitej lirshëm. Gjithmonë kam qenë i bindur, se bisedoja me një shqiptar e shkrimtar të pa të dytë të botës shqiptare, personalitet europian e botëror, kudo i nderuar e i çmuar. Nuk është vetëm vepra e shkruar me origjinalizëm të pakrahasueshëm, letërsi autonome, më vete, në tërësinë e Republikës Botërore të Letrave. Ai, edhe në biseda për dukuri e çështje nga më të zakonshmet, shprehte mendime e perceptime, që mund t’i kishe dhe ti, dhe më shumë mendime e perceptime të tjera, për botën shqiptare e të huaj, letërsinë, shkrimtarët, politikën, traditën, femrën, dashurinë, që të befasonin e jo pak të nguliteshin në kujtesë. Gati si fillestar, i magjepsur nga madhështia e veprës dhe e famës tij, që tërhiqesh nga hollësitë e jetës vetjake, si flet, si rri, si vepron, si mund të flasësh ti me të e si mund të të përgjigjet ai, që kur punoja në gazetën Drita, në Lidhjen e Shkrimtarëve, kam ngulitur jo pak në kujtesë. Një kureshtje e tillë adoleshenti, gjithashtu, thellësisht njerëzore, më “përndoqi” një kohë të gjatë. Për të qenë më besnik ndaj kujtesës vetjake, për t’i ruajtur në trajtë të paharrueshme, herë pas here, disa i kam hedhur në letrën besnike të përjetshme të njeriut, shpikësit të saj. Më shkonte ndër mend, që, veç meje, mund të ketë edhe të tjerë, që i tërheqin këto hollësi. Dhe, ashtu, doli. Ditët e përzishme, gazetaret e gazetarët, që më ftuan në emisionet e katër TV-ve dhe të “Radio Prishtinës”, kërkonin të dinin për vete dhe publikun të dhëna të jetës së tij të përditshme, të mënyrës së jetesës, të komunikimit.
Të dhënat biografike e të jetës intime të shkrimtarëve dhe artistëve: Gëte, Bethoven, Mozart, Mikelanxhelo, Tolsto, Pushkin, Balzak, Xhek London, Sartrë etj., aq më tepër të Ismail Kadaresë, i kam lexuar me kureshtje të përqendruar, tjetër lloj, mbi të cilat, gjej një lloj mbështetjeje në leximin e veprave të tyre. Shënimi i tyre, në mënyrë sistematike, ka qenë mision i detyrueshëm i të tjerëve, i institucioneve shtetërore përkatëse, në radhë të parë, të Akademisë së Shkencave dhe institucioneve të tjera me radhë. Libri i Helena Kadaresë Kohë e pamjaftueshme, kujtime, është monument i shkruar i portretit autentik të Ismail Kadaresë. Megjithatë, ka pasur mundësi këndvështrimesh të tjera për të plotësuar portretin e tij autentik. Presim me shpresë, që, dikush të ketë e të botojë shënime të vlefshme të këtij lloji. Copëzat e shënimeve të mia po i jap thjesht për të rigjallëruar, në çastet e lamtumirës, përjetimet e paharrueshme vetjake me shkrimtarin dhe shqiptarin e madh, Ismail Kadare.
Paris, e martë, 17 dhjetor, 1996
Shqiptarët thonë, se dita e martë është ters, e mbrapshtë, ose, së paku, e ka një orë të keqe, prandaj, ruaju nga kjo orë e keqe. Po cila është ora e keqe e së martës? Askush nuk e di. Atëherë mbetet që të ruhesh gjithë ditën nga ora e mbrapshtë e saj. A ka vallë, ndonjë shqiptar të mos jetë pak besëtytë, sidomos, kur dëshiron diçka, por nuk e ka në dorë, prandaj, rri e pret me padurim atë që do të ndodhë? Duke besuar tek e mira dhe tek orët e mira, edhe të së martës, mora guximin të telefonoja në familjen Kadare. Ismaili, në Tiranë, më kishte premtuar, se do të më jepte materiale të kritikës së huaj për veprën e tij. Mezi prisja! Kur dhe sa?! Isha duke punuar për librin Mbi veprën e Kadaresë, botimet në gjuhë të huaja dhe kritika për të.
Në orën 11:20 mora në telefon nga Residence Universitaire, Rue de Citeaux, boulevard Diderot, ku banoj këta dy muaj, me bursë Tempus të Bashkësisë Europiane.
– Do të dalë Ismaili, apo, Helena? Helena, apo, Ismaili?
– Alo? Qui êtes-vous?
Ishte zëri i plotë i Helenës, që vjen nga një ndjesi mirësjelljeje dhe lirshmërie ndaj atij me të cilin bisedon.
– Mirëdita, zonja Helena! Jam…
– Si kaloni këtu?
– Mirë, shumë mirë. Ju, si jeni?
– Bisedova me Ismailin për materialet, dhe, për fat, ai u kujtua, se ku i ka vënë, por unë nuk i kam nxjerrë, se janë lart, në raft. Do t’i marr me shkallë…
– Mirë! Atëherë, si do të merremi vesh, se kur mund të jenë gati?
– Më telefono prapë nesër.
……………………………………….
Paris, e premte, 20 dhjetor, 1996
– ……
Prisja Helenën, doli Ismaili. Me zërin burrëror e melodioz, imponues, sidomos në telefon, me vetëkënaqësi, dukej si i çliruar nga një mundim a bezdi. I qetë, e rrallë në telefon.
– Zoti Ismail, jam… Mirë jeni me shëndet? Jeni lodhur?
– Po, edhe të lodhur jemi.
– E kisha lënë të flisja me zonjën Helena për ato materialet. Më falni, mund të flas me të?
– S’ke ç’flet. Eja sot.
– Kur është e përshtatshme të vij?
– Mundohu të vish nga ora 6:30.
– Më falni, por nuk di as adresën.
– Mirë, shënoje, se nuk mbahet mend.
– Po ju dëgjoj, se nuk kam as letër as stilolaps.
– Po si nuk ke!? Si merr tjetrin në telefon pa letër dhe pa stilolaps!?
– E, po, ja, nuk kam me vete. Do ta mbaj mend….
– Bulevardi “Saint-Germain”, nr. 63. Di ta hapësh derën me kod?
– Di, di.
– Do ta hapësh me këtë kod …………. Apartamenti, kati i dytë, dera përballë ashensorit.
– Po e përsëris, ju lutem, mos ta harroj……
– ……. E shikon, e ngatërrove që tani! Jo, ……; po ……….
– Në rregull. Mirupafshim, atëherë!
Pa arritur te porta e madhe prej druri ngjyrë kafe, me numrin 63 sipër qemerit, mbaja në dorë letrën me adresën e shkruar dhe kodin e portës. Kodin nuk e përdora. Para meje hyri një vajzë, siç dukej, banore e atjeshme, dhe unë u futa brenda pa arritur të mbyllej porta, të cilën vajza e harroi, ose, e la hapur pa e shtyrë aspak. Shpejt u pendova, që nuk e përdora kodin për ta provuar, nëse e kisha shkruar të saktë në letër. Një herë thashë të dilja jashtë, të mbyllja portën dhe të provoja ta hapja me kod, por, nëse porta nuk hapej, kjo do të më detyronte të merrja në telefon, patjetër e bezdisshme për Helenën, ose, Ismailin, kush do të kishte fatin të bezdisej edhe një herë. Pas portës së madhe prej druri ishte një korridor i gjatë disa metra, dhe i gjerë. Në të djathtë ishte hyrja për në ndërtesë. Në katin e parë, kur pashë shkallët rrethore djathtas (më duket prej druri) të shtruara tej e tej me qilim të pastër sikur nuk shkelte njeri, nuk mora ashensorin. U ngjita shkallëve për të parë arkitekturën e ndërtesës dhe ndonjë objekt të veçantë. Kur u ngjita disa shkallë pashë që më lart nuk kishte dritë. U ktheva mbrapsht.
Sa dola nga ashensori pashë derën përballë. “- Kjo do të jetë”, – thashë. Korridori edhe këtu i shtruar krejt me qilima. I rashë ziles. Derën e hapi një vajzë me trup mesatar. Pasi më vëzhgoi tiparet dhe veshjen, siç duket, u bind, që isha shqiptar.
– Urdhëroni! tha.
Ishte e bija, Gresa. Edhe pyetjes – “Si jeni?”, – iu përgjigj, sikurse përgjigjen ata, që janë rritur në Shqipëri. Në të majtë ishte një korridor i gjatë, edhe ky i shtruar me qilim, në fund të të cilit, te dera e dhomës së televizorit, në krye të korridorit, ishte Ismaili. Para se të përshkoja tërë atë korridor, nga një derë përbri tri dyerve të tjera, doli Helena, që më dha dorën. Pa arritur të këmbej pyetje-përgjigjet me Helenën, dhe ende pa u takuar me të, nga larg Ismaili, tha:
– Po ti, pse nuk vete te Fayard-i. Mos do që ata të të luten për materialet, që u ke kërkuar!?
Hymë në dhomën e televizorit/ Salon du séjour.
– Ulu, – m’u drejtua, duke më treguar divanin, ku ishte një revistë e hapur, e përthyer, d.m.th., në lexim e sipër. Nuk u ula aty, se mendova që rrinte vetë.
– Një minutë, ja, erdha, – dhe u largua.
Pashë ç’pashë, u ula në divan aty, ku më tregoi, pasi, më tutje divanit, në krye ishte një kolltuk rrethor me shilte të bardhë, në pamje tepër e butë, që kuptohej nga rrudhat e thella e të shumta të bezes së saj.
Pas pak erdhi me një dosje.
– Merri këto materiale, – tha, dhe u ul në vendin e vet të butë.
Helena më pyeti:
– Ç’dëshiron të pish? Uiski, martini, apo, përmendi disa pije të tjera.
– Ç’të duash, se këto pije pak i njoh dhe rrallë i provoj.
Ismaili u ngrit përsëri.
– Më prisni pak, dhe u largua.
Kur u kthye, në duar, mbante një kuti kartoni të bardhë, të mbyllur, që ngjante si pako. Pamja e tij me pako në duar m’u duk e çuditshme, madje e pabesueshme. Nuk e kisha parë herë tjetër të mbante peshë aq të madhe.
– Merre! – më tha. Më ke bërë me djersë. Mezi i kam gjetur. Edhe kur i kujtoj më zë koka, sepse ka kaq shumë materiale dhe nuk i di ku janë. Besoj, me këto je i kënaqur.
Hapa pak mbulesën në të cilën, qarkuar gjithandej, shkruhej Presse. Ishin koleksione revistash dhe gazetash me shkrime për veprat e tij.
Prishtinë, e mërkurë, 17 nëntor, 1999
Në orën 18:15 në Pallatin e Rinisë/Pallati i Sportit, ku po hapej Panairi i parë i Librit Shqip, në Kosovë, erdhi Ismail Kadareja, së bashku me Helenën, Gresën, të bijën e madhe dhe botuesin e veprës së tij, Bujar Hudhrin. Dukej i lodhur, tepër indiferent, i hutuar, i përgjumur si një somnambul, i zbehtë e i ftohtë. Ndoshta, ftohtësia dhe indiferenca iu shtuan nga të ftohtit, që përshkonte sallën e Panairit të Librit, me dyer e korridore nga të katër anët të hapur. I dhashë dorën dhe shkëmbyem vetëm përshëndetjet e rastit. Ismaili, Rexhep Qosja, Dritëro Agolli, Hashim Thaçi etj., u ngjitën në tribunën e foltores. Pas fjalës së mirëseardhjes së shkrimtarit të njohur Nazmi Rrahmani, drejtor dhe redaktor veteran i Shtëpisë Botuese Rilindja, foli Ismaili. Foli shkurt, pa letër. Dukej që ishte tepër i prekur dhe i emocionuar. Disa herë tha “jam shumë i prekur, jam shumë i lumtur, që kam ardhur në Prishtinë”, fjalë, që rrallë i përdor për veten e tij. Rrallë i zbulon ndjenjat në biseda me kolegë e miq, kurse, në biseda publike, thuajse, nuk i shpreh asnjëherë. Foli për rëndësinë e madhe të librit shqip. Panairi i Librit Shqip në Prishtinë, tani, pas luftës me Serbinë dëshmon, se shqiptarët janë komb i qytetëruar dhe i kulturuar. Ata besojnë te libri dhe e duan librin, dhe, kështu, u kundërvihen armiqve me dituri, qytetërim e kulturë.
Edhe Helena, të nesërmen, tha, se “ishim shumë të prekur, sidomos nga pritja në aeroport”. Atje kishin dalë mjaft qytetarë për t’i përshëndetur. Atë mbrëmje i bëra disa foto Ismailit nga larg. Natyrisht, në foto ishin edhe të tjerë afër tij: Rexhep Qosja, Nazmi Rrahmani, Dritëro Agolli, Hashim Thaçi, një klerik mysliman.
Prishtinë, e enjte, 18 nëntor, 1999, ora 9:30
Në mëngjes, në restorantin e hotelit Iliria, me qenë se ora po shkonte 8:40’, fillova të ngutesha, sepse në orën 9:00, në Institutin Albanologjik, fillonte Simpoziumi për 100-vjetorin e Lasgush Poradecit. Mirëpo të tjerët ishin të qetë dhe nuk po lëviznin (Dalan Shapllo, Jani Thomaj, Jakup Mato). Pyeta gjuhëtarin Enver Hysa, përse nuk po nisej asnjë për në simpozium. Më tha se do të fillonte në orën 10:00. Këtë ndryshim të orarit e kishte kërkuar Ismaili. Ai u kishte thënë:
– Ç’është ky simpozium, që fillon në orën 9:00? Unë në orën 9:00 zgjohem nga gjumi. Po nuk e ndryshuat orarin nuk vij fare!
Ismaili erdhi tek Instituti Albanologjik në orën 9:30’. Nëse këto janë të vërteta, duket, se e ka vrarë ndërgjegjja, përderisa erdhi një gjysmë ore përpara, prandaj, dhe nuk ishte asnjë që ta priste.
Te hyrja e Institutit e takova krejt rastësisht. Kur po mbërrinim tek oborri i Institutit bashkë me time shoqe, Mirën, pak para nesh, zbriti nga makina Ismaili, Helena dhe Gresa. Njerëz të tjerë nuk kishte fare, prandaj, donim s’donim do t’i takonim. Ismaili ishte me humor dhe kishte dëshirë për të biseduar.
– S’jemi parë, që nga takimi grotesk në Tiranë, që nuk u bë, – më tha. Do të bëj një komedi për atë takim grotesk.
– Aq më mirë, – ia ktheva. Ke rast të shkruash një komedi, meqë komedi nuk ke shkruar deri më sot.
– Jo. Nuk do ta shkruaj vetë. Do t’ia jap materialin ndonjë tjetri, – ndryshoi shakanë.
Nuk e mora vesh cilin quante takim grotesk, që nuk u bë. Takimin që kishim lënë në hotel Tirana në janar, apo, takimin, që i premtuam njëri-tjetrit në tetor, pa ditë dhe pa orar?
Në janar, kishim lënë të takoheshim në hotel Tirana. Do të ishte edhe botuesi i veprës së tij, Bujar Hudhri, dhe vëllai, studiuesi Ferid Hudhri. Ndoshta, ngaqë kishte harruar, apo, nuk e di nga ç’arsye tjetër, Ismaili kishte porositur punonjësin e recepsionit, që të thoshte se nuk ishte në dhomë. Në kafenenë e katit të parë, ne të tre pritëm mbi një orë, pastaj unë u largova. Të nesërmen, Bujari më tha, se e kishte takuar po atë mbrëmje dhe po në hotel. Ismaili kishte sharë shumë “nuk jeni fare korrektë!”, “le të prisnit atje edhe dy orë! Unë në dhomë isha, ju prisja të më merrnit në telefon”. E, meqë, kur fola me të në telefon, një ditë tjetër, kuptova, se nuk kishte dëshirë ta takoja, e lashë me aq.
Ndërsa, në tetor, ishte zhvilluar kjo bisedë në telefon:
– Ti bën befasira! Kam kaq ditë në Tiranë dhe nuk ke ardhur.
– Më vjen keq! Këto ditë, që ju jeni në Tiranë, unë kam qenë në Holandë. Dje u ktheva, sot ju telefonova. Po jeni i lirë, sot pasdite, kam dëshirë të vij.
– Pikërisht, sot jam i zënë. Kam një ftesë për diku.
– Po, kur jeni i lirë? Nesër, apo pasnesër?
– Nuk e di. Shqiptarët nuk kanë asnjë program, asnjë orar, punojnë kuturu. Edhe tek unë ashtu vijnë. Më kërkojnë ose më marrin pa një orar dhe m’i prishin të gjitha punët. Këtu jemi, do të kemi rast e do të takohemi.
Megjithëse, ato, që tha ishin të vërteta, mendova mos i kishte pretekst për mos të vajtur. Dhe nuk vajta. Cili ishte takimi grotesk, që nuk u bë? I pari, i janarit, te hotel Tirana, apo i dyti, i tetorit, në shtëpi?
Në Institut, për 100-vjetorin e Lasgushit, hyjmë bashkë me Ismailin, i cili qëndroi në presidium. Në pushim, tek ekspozita e piktorit Anastas Kostandini, kushtuar Lasgushit dhe Pogradecit, që ishte hapur në katin e parë të ndërtesës së Institutit, Ismailit, Anastasit dhe dy të tjerëve, që nuk i njihja, u bëra foto, meqë Anastasi, miku im, m’u drejtua mua. Ismaili pranoi të pozonte.
Nëntor 1999
Tek Onufri bisedova me Bujarin, se si kishte kaluar Ismaili në Kosovë. Më tha, se ishte tepër i kënaqur dhe me humor. Kishin qenë në dasmën e komandantit të UÇK-së, së bashku me Helenën, dhe kishte luajtur valle popullore.
– Luajti, si gjenerali? – e ndërpreva nga kënaqësia dhe çudia.
– Vërtet si gjenerali, vazhdoi Bujari. Edhe vetë ma tha këtë. “- Ja, një skenë të tillë e kam imagjinuar dyzet vjet përpara.”. Edhe Helena ishte çuditur me të. “- Ç’e gjeti Ismailin!? – thoshte. Ai nuk ka luajtur asnjëherë valle popullore. Kjo është hera e parë, që e shoh të luajë valle popullore.”
– Cili komandant bëri dasmë, – e pyeta, se UÇK-ja ka shumë komandantë.
– Nuk e di, më duket një Agim. Ishte djalë i ri.
– Edhe në Shkup ishte me humor. E pritën shumë mirë. Vajtëm edhe te Flaka. Dha një intervistë të gjatë. Në fillim, në Shkup, kishte bezdi, pastaj u çudit, se e pritën shumë mirë.
Paris, e mërkurë, 22 mars, ora 18:55, viti 2000
Në orën e caktuar i telefonova Ismailit për t’i kthyer materialet, që m’i dha për t’i fotokopjuar.
– Ta gjeta librin, – më tha. Ishte fjala për botimin në hebraisht Viti i mbrapshtë, Krushqit janë të ngrirë, të cilin nuk e gjeti pardje, kur isha në shtëpi të tij.
– Më gëzove. Faleminderit! Një gjuhë më shumë në bibliografinë e botimeve.
– Po, shiko! Mos eja tani, se jam i zënë. Eja në 7:30’. Mirë?
Për të kaluar kohën bëra shëtitje qark Kopshtit të Luksemburgut (Jardin du Luxembourg), pasi ishte i mbyllur, ku Kadareja shëtit çdo ditë.
Kur vajta në apartamentin e tij, pas tringëllimës së ziles, u dëgjua zëri i Doruntinës, mbesës: “-Kush është?” E përsëriti dy–tri herë “-Kush është?”. Dhe, kur nuk mori përgjigje, e hapi derën. Në korridor ishte rrëmujë dhe zhurmë. Bujar Hudhri po rregullonte çantat dhe arkat me libra të Ismailit në frëngjisht për t’i marrë në Shqipëri. Atje, në këmbë ishte dhe Ismaili, dhe Helena, kurse Doruntina s’dinte nga të vente më parë dhe me kë të niste bisedën. Ismaili më dha librin në hebraisht, të cilin filloi ta shfletonte.
– Ja, ku i ke të gjitha të dhënat, që të duhen. I ke të shkruara edhe në frëngjisht, por librin duhet ta hapësh mbrapsht, se këta kështu e fillojnë shkrimin, në të kundërtën tonë. Shtyu syzet në majë të hundës dhe filloi të lexonte.
– Ja, ulu atje, dhe mbaj shënimet. Shiko dhe këto botimet e reja, po nuk i ke parë. Shënoi edhe këto. Pastaj u largua të merrej me librat.
Shkoi dhe solli disa libra në dorëshkrim, që ia dha Bujarit. Njëri, në nja tri volume, ishte studim i një profesori francez, i cili kishte mbrojtur doktoraturën me veprën e Ismailit. Për këtë më kishte folur në Tiranë.
– Po, nuk e dimë, – tha, është korrekte, apo, nuk është, që unë t’i jap ty për t’i përdorur. Sidoqoftë, merri t’i kesh atje. T’i shfrytëzoji, jepua dhe atyre, që janë të interesuar. Krijo një arkiv me materiale të tilla. Mos i humb.
– Ky libër, është shumë i pasur, – vazhdoi të flasë për librin. Çuditesh ta lexosh. E ka bërë si enciklopedi.
Pastaj më tregoi një punim të një studenteje shqiptare në Strasburg, që kishte bërë një studim për veprën e tij.
– Edhe titullin, sa bukur e ka gjetur! – tha, duke shfletuar punimin.
– Po kjo si e ka bërë, – pyeti Helena.
– Ka punuar, – iu përgjigj Ismaili.
– Po nga i di tërë këto?
– Erdhi më takoi një herë. Më mori leje për të shkruar, pastaj ka lexuar.
Edhe këtë punim, më duket, se ia dha Bujarit.
– Me ty, m’u drejtua mua, më duket se jam në rregull. Ta kam mbajtur fjalën. Je i kënaqur me këto që të dhashë?
– Më ke ndihmuar shumë. Faleminderit!
– Jo, unë ta di për nder ty. Faleminderit për kaq sa ke bërë!
– Kjo është puna ime profesionale.
Bujari filloi të merrej me librat për t’i vendosur në kuti, prandaj u ngritëm të gjithë për ta ndihmuar. Doruntina merrte libra një e nga një, e dy e nga dy, dhe na i jepte herë njërit e herë tjetrit.
– O, të keqen! Edhe ti mban libra? – i tha Ismaili së mbesës.
Librat i nxorëm nga korridori i shtëpisë në korridorin para ashensorit. Ismaili lëvizte nga korridori i brendshëm në korridorin e jashtëm. Libra nuk mbante. I zbritëm poshtë, e, më në fund, i nxorëm në trotuarin përballë portës së madhe për t’i marrë botuesi Fatmir Toçi, që kishte ardhur në Panairin e Librit, në Paris, me makinën e vet.
U kthyem përsëri, sa për t’u përshëndetur, por, pa e kuptuar u ulëm dhe filluam të bisedonim.
– Këtë herë, – tha Ismaili, në Gjirokastër, dua të shkoj me helikopter (Gjirokastra e kishte shpallur Qytetar Nderi). Nuk e bëj dot rrugën. Një fjalë goje. Po, hajde të gjesh helikopter!
– Nuk është kaq e vështirë, – thashë. Kush nuk ua jep juve helikopterin!? Po nuk ia dhanë Ismail Kadaresë helikopterin, kujt do t’ia japin?
– Unë nuk jam mësuar t’i kërkoj askujt. As nuk i njoh.
– Ju njohin ata juve, mjafton t’u thuash.
– E po, e kam të vështirë. S’di kush t’u thotë. Vetëm një njoh, që mund t’u thotë. Atë të Rendit. Ka në dorë ai i Rendit?
– Si nuk ka në dorë. Ai është ministër. Ai jep urdhër.
– Vallë, ka helikopter?
– Sigurisht, që ka helikopter. Po nuk pati Rendi, nuk ka asnjë tjetër. Edhe nëse nuk ka, ai le t’i thotë ministrit të Mbrojtjes. Ministria e Mbrojtjes dhe e Rendit, me sa di unë, kanë helikopter.
Tiranë, e premte, 3 nëntor, 2000, ora 18:00
Më bëri përshtypje, se derën e hapi Ismaili. Zakonisht, e hap Kadria ose Helena. Në shtëpi ishte Ismaili me një kushëri të tij, me trup të vogël dhe me mjekër të varur, të bardhë. Fliste me zë të ulët e të qetë.
– Ky është kushëriri im, inxhinier. Kurse, ky, iu drejtua kushëririt me një seriozitet teatral, është profesor në universitet, kritik, studiues, eseist… U kthye nga unë, duke qeshur dhe vazhdoi: biograf, bibliograf, ish-gazetar…
– Tjetër, ç’je më pyeti? Mos harrova ndonjë gjë?
– Jo, nuk harruat, por shtuat shumë, – iu përgjigja.
Ishte ora e lajmeve. Ismaili filloi të ndiqte Zëri i Amerikës dhe bëri disa komente për fushatën elektorale në SHBA. Pastaj lajmet nga Kosova, dhe përsëri komente.
Erdhi Agim Isaku me të shoqen, Verën. Agimi ishte ambasador në Spanjë dhe tha, se do të kthehej në Shqipëri. Ndër të tjera, Agimi e njoftoi për botimin në Spanjë të romanit Nëntori i një kryeqyteti për të cilin ishte shkruar një artikull i gjatë, në një gazetë të Madridit. Njoftimin Ismaili e priti me një lloj bezdie përzier me mërzitje, si diçka, që të lë shije të keqe.
– Unë nuk e dija, që ishte botuar në spanjisht, – tha Ismaili. Kur ma treguan, në Paris, u thashë, pse e keni lejuar botimin, dhe pse nuk më keni pyetur? Po atëherë kishte dalë dhe ishte e kotë. Edhe në frëngjisht, pasi ishte botuar, një ditë më tregojnë një libër xhepi. U çudita. Ai botohet gjithmonë pa dashjen time.
– Pse e keni me kaq mëri?! Nuk është aq, sa për ta pasur mëri. Edhe në të ka disa gjëra ta veçanta.
– Nuk e di, ashtu më është tiposur. Sa herë botohet provoj një shije të keqe.
Biseda kalonte degë më degë.
Verën, siç duket, nuk e tërhiqnin këto lloj bisedash. Asaj i mungonte Helena. Përsëriti disa herë, që pa Helenën shtëpia nuk ka lezet. Pata frikë se mos i kthehej Ismaili. Jo. Pasi na kishte sqaruar, se Helena ishte te tezja e tij, këtë herë shtoi:
– Kur Helena shkon diku, pa disa orë nuk shkulet. Sa orë kanë kaluar, që kur ka shkuar te tezja ime dhe nuk është kthyer? Merreni me mend sa rri, kur shkon te tezja e saj.
Në të vërtetë, ai kishte një siklet të brendshëm. Bisedat i pëlqenin, por lëvizte nga një vend në një tjetër, hapte televizorin, bënte pyetje, komente, si për të kapërcyer ata që kishte në vetvete. Kur erdhi, Helena na pyeti menjëherë, radhazi, ç’dëshironim për të pirë: kafe, çaj, pije alkoolike, madje këmbëngulte, që të merrnim nga diçka. Atëherë, mendova, se ai rrinte me siklet, besoj, nga njëra anë, nga që nuk po qeraste miqtë, punë që nuk e ka bërë ndonjëherë, dhe, nga ana tjetër, e dinte, që miqtë nuk lihen pa u qerasur. Ardhja e Helenës e çliroi. Kur i hapi derën Helenës, e cila po fshinte këpucët te rrugica e derës, e priti me shaka, po me ton inati:
– Ç’u vonove deri në mbrëmje? Nuk të mjaftoi dita?
Ne qeshëm.
– Prit, – iu përgjigj Helena, se m’u zu fryma. Pastaj te tezja jote isha.
Kur biseda u shtrua përsëri, Helena rrëfente për tezen e Ismailit dhe çfarë i thoshte për nipin:
– Ai ishte më i rregullti nga të gjithë dhe më i dëgjueshmi. Gjithmonë i linte këpucët te dera. T’i thoshe Ismailit “më orën 9:00 të kthehesh, ai ishte tamam në orën 9:00.” etj., etj.
– Të gjitha janë gënjeshtra, – tha Ismaili. Asnjëherë nuk kam qenë i dëgjueshëm, pa le i rregullt. Ç’më thoshte koka bëja.
Tiranë, e mërkurë, 13 prill 2022
Para dy–tri ditësh, kur e pyeta Bujar Hudhrin, se si ishte me shëndet Ismaili, më tha:
– Po, eja takoje. Ke kohë që nuk je takuar me të.
Më dha orarin prej orës 12:00 dhe deri në orën 14:00–15:00 jemi te restorant-piceri Juvenilja dhe në shëtitje nga Pylli i Liqenit.
Sot, para se të shkoja, i shpreha dyshimin:
– Mos bezdiset nga ardhja ime?
– Jo, ç’thua! Si do të bezdiset nga ti.
– Si rrini, me maska (vazhdonte ende pandemia e Koronavirus-it), apo pa maska?
– Ismail Kadareja është pa maskë, nuk e do maskën, – tha me nënkuptim. Edhe miqtë i do pa maskë.
Sapo u ula, pasi dhamë dorën, Ismaili m’u drejtua:
– Një orë për të ardhur!?
Unë u ngatërrova nga pallatet, që ndërtoheshin qark Juvenilja-s dhe shkova me vonesë. Duke biseduar si keni kaluar dhe si jeni, përsëri, m’u drejtua:
– Je rinuar.
– Jo, thjesht kam shkurtuar flokët.
Ishim përballë dhe me bisht të syrit e shikoja me vërejtje. Dukej që ishte i rënduar edhe psikologjikisht, fliste rrallë, ndonjë shprehje të përgjithshme. Atje gjeta dhe një vizitor tjetër, nga Gjirokastra, profesor gjuhe dhe letërsie, studiues, që kishte botuar një monografi për romanet e Kadaresë dhe mburrej me një libër të stërmadh për origjinën origjinën e gjuhës shqipe, që sipas tij, ishte mbi gjuhët e tjera të botës, të cilin ia dhuroi Kadaresë. Gati një orë, thuajse foli vetëm ai. Ismaili herë e ndiqte bisedën me vëmendje, herë me qetësi, që ngjante, se nuk e perceptonte fare. Duronte me një stoicizëm që nuk ishte në natyrën e tij. Nuk donte ta lëndonte mikun, prandaj dhe heshtte. Më në fund, i mbaroi durimi, dhe, shqiptoi në formë pyetëse:
– Tani çohemi?
Mirëpo miku profesor filloi përsëri nga faktet dhe shpjegimet e veta për gjuhësinë e historinë.
Bujari më ftoi ta bënim bashkë shëtitjen te Pylli i Liqenit, se nuk biseduam asgjë tjetër veç disa replikave me vizitorin tjetër.
– Na trullosi vizitori, – thashë, çfarë torture!
– Fajin e ka zoti Kadare, – vazhdoi Bujari.
– Jo, – ia ktheu ai. – Unë thashë të çohemi, por ti nuk u ngrite.
– Ismailin e shoqëroje ti, prandaj duhej t’ia prisje atij bisedën e pafund, – e plotësova.
U shkëputëm përpara.
Bujari mbante në dorë librin 500-600 faqesh për origjinën e shqipes të vizitorit, që ia kishte dhuruar Ismailit me një përkushtim të gjatë.
– Ku është libri, – u kujtua Ismaili.
– E kam unë në dorë, – iu përgjigj Bujari, por do ta hedh në kosh.
– Jo, e kundërshtoi, si do ta hedhësh në kosh!?
– Ç’e do librin e një budallai? Do ta ruash në bibliotekë? Dhe filloi të lexonte, duke u tallur me titullin e librit me disa terma e fjalë të sajuara.
– Nuk ishte budalla, e ke gabim.
-Budalla nuk ishte. Ishte i lexuar, – ndërhyra. Shpjegimet, pastaj, sipas hamendjes së tij.
Po ngjiteshim rrugës përpjetë mes pyllit. Ismaili mezi ecte, ngadalë, merrte frymë me vështirësi. Kur kaluam afër një kazani mbeturinash, Bujari, si duket, për të provuar deri në fund durimin e Kadaresë, m’u drejtua me shaka:
– Po ta jap librin, meqë e ke më afër koshin, hidhe pak aty.
– Jo, u ngut Ismaili. Nuk hidhet libri.
-Unë nuk hedh libra në kosh, – shpjegova. Edhe kur kam libra, që nuk janë për të qenë, nuk i hedh. Ia jap dikujt, – le ta bëjë ai krimin.
– Ti bën vrasje me pagesë, – interpretoi Ismaili.
– Po e shpure në shtëpi, – vazhdoi me shakanë Bujari, do të lërë Helena pa drekë.
U ngjitëm në një rrugë me ndenjëse druri, ku rrinin për pushim sa herë dilnin andej. U ulëm në ndenjëse. Bujari po bënte foto. Nga pylli, në një rrugicë, që nuk dukej nga bari, që ishte më i lartë, po dilte një çift.
– Nga vijnë ata? – tha Ismaili.
– Është një rrugë, po nuk duket nga bari ose, më saktë, është një rrugicë ose sokak, siç themi, ne, në Çamëri.
– Edhe ne sokak i themi.
– “Sokaku i të Marrëve”, i kujtova, duke pasur parasysh Gjirokastrën dhe Kronikë në gur në të cilin është një emërvend ngjarjesh groteske. Me fjalën sokak është një këngë arvanite e bukur.
– Si është? – pyeti.
Nisa të recitoj:
Në sokak të ngushtë,
ku na mblodhi hera…
– Gërqishten e dinje,
dhe vazhdoi Ismaili:
s’më dhe kalimera,
e përfundova unë:
– S’më dhe kalimera,
moj, t’u mbilltë dera.
– Këtë, moj, t’u mbilltë dera, nuk e di, – tha.
Kur bënte foto Bujari, kaloi një çift tjetër.
– Shiko, këtej, – i tha Kadaresë, se po të marr në foto, mos shiko femrat.
Kaluam në bisedë për ata, që shkruanin kundër tij.
– Mirëpo, me këto që thonë e shkruajnë, – tha Ismaili, krijojnë opinion, që del edhe tej Shqipërisë.
– Është e vërtetë, që përhapet edhe jashtë Shqipërisë, e kam parë vetë, me Lankshin dhe zonjën Erika Camaj, kur më kishte ftuar në shtëpi. Ia kam treguar, që atëherë Bujarit. Ata donin një botim të plotë e me standard të veprës së Camajt, pasi edhe unë iu kisha shpjeguar domosdoshmërinë e botimit të saj, sepse nuk kishte për studentët, studiuesit e profesorët, të cilët e gjenin me vështirësi. Më pyetën cili ishte botues cilësor. Ju shpjegova, se më i përshtatshmi për Camajn dhe kërkesat tuaja, është Onufri.
– Po ai është nën urdhrat e Kadaresë, – u ngut me sinqeritet Lankshi. – Mendoni, se nuk do ta pengojë?
– E shikon, si përhapet opinion i keq? – ndërhyri Ismaili.
– Nuk mund të marr përsipër qëndrimin e Ismailit, – u përgjigja. Di që ai vlerëson çdo shkrimtar të vërtetë. Kam bindjen, se botimin e Camajt do ta mbështesë dhe përkrahë.
– Ku e bazon këtë mendim e bindje?
– Ndër të tjera, edhe te një intervistë e shkurtër, që ka dhënë te Zëri i Amerikës, kur Camaj ndërroi jetë. Aty e ka vlerësuar lart. Mund të ketë dhënë mendime edhe gjetkë, të cilat unë nuk i di. Për këtë u bindën me botimin e krijimtarisë së tij në dhjetë vëllime, pikërisht, nga Onufri, dhe Ismail Kadareja, në parathënien e vëllimit të parë, ka dhënë vlerësimet më të larta për të.
………………………………………..
– Edhe Camaj ka shkruar për ju, vite më parë.
– Çfarë thotë?
– Për Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Romani i eshtnave.
– Si?
– Romani i eshtnave/ i eshtrave. E quan ngjarje në letërsinë shqipe. E para herë, që një shkrimtar, në Shqipërinë e sotme, del nga standardi formal.
– Ku mund ta gjejmë, – u hodh Bujari.
– Është botuar te Shejzat, në Romë, në vitet 1960. Më lehtë, e gjen tek Enciklopedi kadareane.
Rrugës në kthim, deri ku hipi në makinë, përsëri biseda vazhdoi për Camajn. Bujari më kërkoi diçka për tek Exlibris, meqë e dinte, se punoja me letrat e tij.
– Kam një studim psikoletrar, nisur nga letrat. Ta jap më vonë, jo tani.
– Me shumë dëshirë do të lexoja letrat e tij, – ndërhyri Ismaili. Dhe shkrimi juaj është intrigues. Do të doja ta lexoja. Të marrim vesh ç’bëhet. Për të tilla kemi nevojë.
I premtova se do t’i dërgoja shkrimin Bujarit, sa për ta lexuar Ismaili. Edhe disa nga letrat, të cilat ia dërgova në mbrëmje.
