Bisedoi Andreas Dushi
A. Dushi: Dy librat tuaj, ardhur në shqip së fundmi nga Anna Kove dhe të botuar nga “Aleph”, “Agnesa” dhe “Shpërfillja e ëmbël e botës” tregojnë një raport tejet dinamik mes autorit dhe personazhit. A jeni dakord ju me thënien e Floubert-it, se ai ishte Zoti i personazheve të tij? Apo keni një qasje jo kaq kategorike, si përshembull autori dhe personazhet ekzistojnë sëbashku në gjithë rrugëtimin e veprës letrare?
P. Stamm: Më shumë anoj nga një bashkekzistencë. Sigurisht, personazhet e mi dalin tërësisht nga koka ime, nuk janë të bazuar në njerëz realë, por sigurisht, anë të tyre vijnë nga jeta e vërtetë. Shumë gjëra çfarë ata thonë apo bëjnë janë thënë apo bërë nga njerëz që i njoh ose edhe nga vetë vetja ime. Duhet shtuar se unë nuk i ndërtoj ato, ato më shfaqen disi në kokë dhe teksa shkruaj, mësoj t’i njoh përherë e më shumë, pa ia dalë asnjëherë t’i njoh tërësisht. Për shumicën e personazheve të mi, s’mund t’ju them as ngjyrën e tyre të syve apo të flokëve.
A. Dushi: Duket sikur fictioni i krijuar në mendje sendërton realitetin, por a është vërtetë kështu? Cila vjen e para, ideja apo realiteti?
P. Stamm: Mendoj se ndodh në të dyja mënyrat. Veçanërisht te Agnesa isha i interesuar në atë se si imagjinata ndikon në jetët tona. Por ideja për këtë libër, ashtu si për të gjithë librat e mi, vjen nga realiteti. E dua letërsinë, por nëse do të më duhej të zgjidhja, përherë do të zgjidhja realitetin. Kjo është një nga dobësitë më të mëdha të të ashtuquajturit realitet artificial: se ai nuk jeton në jetën e vërtetë, nuk ka përvoja, trup, vetëm tonelata me data. Pse do të duhej që dikush të shkruante letërsi që nuk jeton në botën e përnjëmendtë?
A. Dushi: A e mirëpret letërsia të papriturën, apo nëse krijohet një situatë logjike e kontrolluar, vepra letrare është më e arrirë estetikisht?
P. Stamm: Vetë punoj përherë me të papriturën. Filloj nga një situatë, një pyetje, një personazh dhe mandej shoh se si zhvillohet përgjatë shkrimit. Një artist tha një herë rreth artit se nuk duhet të bësh diçka, por të gjesh diçka. Po të kisha një skenar të kontrolluar, nuk do të kisha asnjë mundësi të gjeja gjësend. Është pak a shumë si të udhëtosh: Nëse ke një plan të paracaktuar me gjithë pikat që do të shohësh, nuk do t’i gjesh kurrë vendet e fshehura, nuk do të flasësh dot me njëri dhe as nuk do të humbasësh rrugën e të gjesh të papriturën.
A. Dushi: Cili është roli i harresës në procesin tuaj të të shkruarit? Shkruani për të mos u harruar, për të mos harruar, për të treguar diçka që mandej të jeni më i zoti ta harroni, apo asnjëra, apo të gjitha…?
P. Stamm: I besoj kujtesës sime, edhe pse e di se shumë herë më lë në baltë. Nuk jam një koleksionist që dokumenton gjithë ditët e jetës së tij. Në një moshë të caktuar, kam vendosur madje të mos shkrep më fotografi, pasi gjërat e rëndësishme nuk mund të ruhen në imazhe. Hoqa dorë nga kjo ide kur u bëmë me fëmijë, dhe më vjen mirë për këtë. Por vijoj të besoj se ne harrojmë atë çfarë duhet të harrohet dhe mbajmë në mend atë çfarë duhet të kujtohet. E shkruara për mua është më shumë një lloj përpjekjeje për të kuptuar gjërat, për t’ia shpjeguar ato vetes. Dhe po ashtu, është kënaqësi. Do të isha shumë më i varfër pa leximin e gjithë librave që kam lexuar si dhe pa të shkruarën.
A. Dushi: Nëpërmjet letërsisë, duhen krijuar disa realitete paralele dhe kështu lexuesi të ketë mundësi të zgjedhë në cilin do të jetë personazh? Dhe a është zakonisht lexuesi një prej personazheve të veprës letrare? Në fund të fundit, a e përmirëson jetën letërsia?
P. Stamm: Mendoj se po. Duhet ta bëj, përndryshe do të isha në profesionin e gabuar. Por ajo çfarë lexuesit bëjnë me një libër është tërësisht zgjedhja e tyre. Mendoj se mund të lexosh pa u identifikuar me njërin prej personazheve. Madje as vetë nuk jam i sigurt nëse akoma vijoj të identifikohem me personazhe ndër libra, sikundër bëja si një lexues i ri. Ka aq shumë lloje librash dhe aq shumë lloje lexueshmërie për to. Gjëja kryesore, mendoj, është nëse një libër të flet. Të lexuarit e librave që dua më jep një ndjenjë të kalimit të kohës me autorin e tij si të isha me një mik. Ndjej miqësi me shumë autorë, edhe të vdekur.
A. Dushi: Është e nevojshme dhimbja, trishtimi, elementët negativë të jetës, për të nxitur një letërsi të mirë dhe interesante? Ju vetë, përballë dilemës: Një dhimbje sjell një kryevepër, do ta kërkonit dhe pranonit dhimbjen për hir të kryeveprës, apo do të zgjidhnit të kundërtën?
P. Stamm: Them se ka mjaftueshëm dhimbje në jetën e secilit për të shkruar letërsi. Nuk duhet dhe aq nëse je i vëmendshëm ndaj saj dhe ja del ta përshkruash me sinqeritet. Georges Perec ia doli të shkruante një libër të mahnitës të thellë dhe ekzistencial “Un homme qui dort” bazuar në një student që shkon të japë një provim. Ose Hemingway i cili shkroi një ndër tregimet e tija më të bukura rreth një gruaje që donte një mace. Kështu, nuk është se vërtetë duhen vdekje dhe shkatërrime për të krijuar letërsi të mirë.
A. Dushi: A do të donit ju ta njihnit një vetvete të shkuar, të krijonit miqësi me të e kështu, ta orientonit për nga një tjetër drejtim?
P. Stamm: Në Shpërfillja e ëmbël e botës, dy versionit e Kristofit nuk është se bëhen vërtetë miq, madje më shumë janë kundërshtarë. Personazhi më i vjetër e ka zili më të riun dhe ai ka një ndjesi sikur kjo vete e re po i vjedh, në njëfarë mënyre, jetën e po ashtu, gruan e tij të dashur. Kështu, ka të ngjarë të ishte një marrëdhënie e komplikuar. Kur isha gjashtëmbëdhjetë ose tetëmbëdhjetë vjeç, i shkrova një letër vetes sime të rritur të cilën e gjeta pak vjet më parë. Shkruhej me patos rinor se duhet të ndiqja arritjet e mia, të mos dorëzohesha, të mos bëjmë kompromis etj. Nuk e di çfarë mendon vetja ime gjashtëmbëdhjetë vjeçare për jetën time tani, por mendoj se pak a shumë e kam ndjekur këshillën e tij. Paçka se jeta ishte pak më e komplikuar nga sa ai, ose unë, imagjinonte në atë moshë të re.
