Antologjia poetike “Në raft të librave kërkomë” me 90 poetë që s’janë midis nesh, (botimet MUZGU)
1.
Qe një diell i zbehtë muzgu, në një fund dite të ftohtë, që shtrihej mbi pllajat e pafund të Kosovës, kur mora vesh se kishte ndërruar jetë një nga miqtë e mi poetë. Ndërsa nga një stacion radioje, në kasetofon, këndohej elegjia trishtuese “Engjujt nuk jetojnë në tokë”, që bashkë me kitarën plot pikëllim, dëgjohej zëri i Qendresa Bunjakut,
“Një yll më shumë në qiell,
një plagë më shumë në tokë”
Po udhëtoja i vetëm drejt Shqipërisë, teksa çdo gjë, dhe tokën, dhe mua, dhe trishtimin, dhe elegjinë, edhe pak dhe do t’i mbulonte nata.
Mbase ky ka qenë ai çast, kur vendosa të bëj diçka për poetët tanë, që nuk janë më mes nesh.
Megjithëse në leximet e mia ka plot pllaja të tilla që i mbulon trishtimi i vdekjes dhe i netëve të ftohta, por mua s’di se nga më erdhi ndërmend Mitrush Kuteli, duke kaluar mbi rrafshnaltat e Ukrainës, përbrijë shtëpive të përgjumura të stepës.
Njeriu është përherë i mbytur nga asosacionet, vegimet e përngjashme, fantazitë e turbulluara nga ngjarje reale dhe ireale. Ndaj në atë çast, nga ato fushtira të zbehta, mbuluar me mjegull dhe natë, mu kujtua “Vdekja e një poeti”, që Lermontovi e kishte shkruar pikërisht për vdekjen e Pushkinit.
Ka raste që, edhe kur truri është i mpirë dhe i lodhur nga ndonjë ditë e gjatë, befas dhe papritmas shkrepëtinë brenda tij ndonjë ide që të përndez dhe të entuziasmon.
Pak pas mesnate, kur po mbërrija në Tiranë, më tundoi ideja se sa mirë do të ishte që poetët të kishin një vorrnajë të përbashkët, të ndarë nga njerëzit e tjerë, të pushonin në një abitat të tyre, në një bashtenë të përbashkët, në një domen të veçantë, në arealin e tyre.
2.
Për ditë e ditë të tëra, kam sjellë nëpër mend emra miqsh që janë në amshim, dhe nxora nga biblioteka për të rilexuar dhe përzgjedhur për Antologjinë poezi të tyre. Ndërsa kujtesa ime dhe ditari i miqve qe i mbushur me dhjetra takime të veçanta dhe interesante që unë kisha patur me to.
(Në kronikë alfabetike, unë po hedh në mënyrë fare të shkurtuar dhe telegrafike, vetëm impresione të takimeve me to).
Me Ali Podrimen takoheshim tek zyra e Moikomit. Udhëtuam dy herë në veri. Kur përfshiva në librin tim “Komshinjtë e vdekjes” një mini-ese për Lumin e Lum lumit, u mallëngjye aq shumë sa s’ka dhe më telefonoi gjatë që nga Prishtina. Më solli nga atje gjithë librat e tij. Kur vinte në Tiranë, veç Moikomit, si gazetar e shoqëronim unë dhe Violeta Murati.
Nuk e harroj kurrë bisedën e gjatë kulturologjike për Montalen dhe paralelet me letërsinë, që pata me Arshi Pipën, që erdhi nga Amerika për të marrë në Lezhë titullin “Qytetar Nderi”. Lezha e shuguroi e para me një çmim të lartë këtë krijues disident. E pritëm me shumë admirim dhe kuriozitet. U emocionua nga çmimi që mori.
Bardhy Londo pati shkruar një poezi në 1984, ku më përmend mua, “Në Lezhë kërkoj një djal me emrin Mark”. (nga libri “Emrin e ka dashuri” 1984, faqe 30). Në vitin 1986 (140 vjetori i lindjes së Naimit) organizuan nga Lidhja e Shkrimtarëve një udhëtim. Qe Agolli, Kadare, Siliqi etj. Më përfshinë dhe mua, isha student. Udhëtuam për në Frashër. Bardhyl Londo megjithëse pati ardhur në Tiranë, në Përmet merrej ai me sajdisjen dhe gatishmërinë për t’i bërë shërbimin e mikpritësit të gjithë neve. Më ka botuar shpesh në Drita, si dhe Bardhy Londo ishte kryetar jurie, kur unë mora çmimin e lartë “At Gjergj Fishta” për romanin tim “Qyteti me një sy”
Kur botoja për tre vite gazetën MUZGU, njoha devolliun e mrekullueshëm Bashkim Gjoza, një poet që shpesh mëngjeseve më merrte në telefon për të më lexuar me zërin e tij tepër teatral dhe solemn, poezinë që pati shkruar natën. Në zë dhe në poezi dukej ndikimi rus, por ato recitime më mrekullonin. Kur u sëmur, u shtrua në spitalet e Tiranës. Shkova dhe e takova. Mbi kokë i rrinin e shoqja dhe i biri. Bisedonim për poezinë dhe Devollin. Edhe sot e kësaj dite e kam në bibliotekë pakon me libra të Bashkim Gjozës, ndoshta pakoja e fundit që ai poet i ka bërë dikujt, sepse e kishte mbështjellë dy ditë para vdekjes, dhe ia pat dhënë për të ma sjellë në Tiranë Krist Barberit, poetit dhe mësuesit amerikan që jepte mësim në Devoll. Edhe sot e kësaj dite e kam të pa hapur pakon e Bashkim Gjozës së veçantë, si një shenj që të ruaj dhuratën e fundit të jetës së tij, që ai i kishte bërë dikujt, (në këtë rast fatlumi jam unë që isha përzgjedhur nga dashuria dhe fisnikria e tij, për këtë dhuratë të veçantë).
Sa herë që Demir Gjergji më ka ftuar në radio, në emisionin e tij, biseda na dilte nga koha, zgjerohej aq shumë me detaje, ngjarje, komente, biseda të lira, i binim kryq e tërthorë letërsisë si pasion dhe si disiplinë, historisë së librit, botimeve dhe jehonave të tyre, shtypit dhe zullumeve të tij në raport me letërsinë, dhe dhjetra e dhjetra temave nga më të ndryshme, sa Demiri i kërkonte falje regjisë që kishim kaluar çdo limit kohorë. Por gjërat e bukura nuk na linin të vinim fre. Qe njeri dashamirës, i përvuajtur, përherë në përpjekje për tu kuruar dhe paraqitur sa më me dinjitet në takimet letrare, i pa përtuar në sajdisjen e poetëve me një fjalë përshëndetëse nëpër promovimet e librave të tyre. Unë mendoj që Demir Gjergji e ka patur një instrument të veçantë leximi, për të ndjerë së brendshmi poezinë, dhe kjo mendoj se e ka shtyrë Demirin të besojë tek aftësia për t’i recituar poezitë e të tjerëve. Bashkuar kësaj dhe ndjeshmërinë ndaj mikrofonit, si gazetar radioje. Iku. Pas mbeti në disqe jehona e zërit të tij teatral.
Drita Çomon e kam njohur që kur kam qenë fëmijë. Qe më e rritur se unë. Kur prindërit e saj ministër dhe antare e Byrosë Politike shkuan burgjeve dhe internimeve, ajo me të vëllain Petritin, vinin tek daja që e kishin mjek në Lezhë (Agron Belishova), dhe banonim në të njëjtin pallat. Nuk përzihej dhe as luante fare me ne, por qendronte e heshtur, në qosh të lojes, dhe argëtohej thjeshtë duke na parë. Kur u rrit dhe iku prej kësaj bote, heshtjen e saj e kam menduar sa herë. Për Dritën dhe poezinë e saj të përvuajtur dhe të përkorë, për jetën e saj shumë prekëse kam shkruar gjatë te libri im “Komshinjtë e vdekjes”
Dritëro Agolli më ka dashtë fort. Kur qeshë 19 vjeç dhe pata mbaruar shkëlqyer gjimnazin, më priti në zyrën e tij si Kryetar i shkrimtarëve dhe më dha një letër për zyrtarët e Lezhës, që të mos ma pengonin bursën për shkollën e lartë, (ngaqë kisha probleme me biografinë). Shkova në shkollë, dhe kur botova librin e parë, parathënien ma pati shkruar vetë Dritëroi. Madje dhe intervistën e parë për Gazetën lokale të Lezhës, (që unë hapa atje) ma dha Dritëroi. (Këtë intervistë e kam përfshirë në Antologjinë me 77 intervista, titulluar “Në oborrin e letërsisë”). E kam vizituar shpesh në shtëpinë e tij, apo kemi kaluar biseda të këndshme në kafenetë e Tiranes.
Poezitë rebele dhe jo konformiste të Faslli Halitit i pata pëlqyer qysh kaherë, pa e takuar kurrë autorin e tyre. Më vonë ai iku internimeve dhe mundësia për ta hasur u vështirësua akoma më tepër. Jemi takuar andej nga 2000-ja, qemë edhe në të njëjtën lagje, kishim shokë të përbashkët deri sa u bëmë shumë miq. Sillte përkthime dhe krijimtari për gazetat që unë punoja apo drejtoja, Koha Jonë, Standarti, Muzgu, Mapo, Ballkani. Shpesh pinim kafetë e pasditeve. Madje kur vinte Roland Gjoza nga Amerika, rrinim akoma më intensivisht.
Për gjashtë vjet kam qenë në grupin më të ngushtë dhe të afërt të lirikut rrebel Frederik Rreshpjes, me Moikom Zeqon, Enver Kushin, Shpëtim Kelmendin. Dhjetra histori e batuta, kafe dhe biseda. I kam shkruar lart e poshtë, nëpër esetë e mia për Fredin, të gjitha këto. Nuk u ndamë deri sa nuk qe më. Shkuam në vorret e Rrëmajit për ta shti në dhe’ me Moikomin, Shpëtimin dhe Myftar Gjanën. Në një bisedë të gjatë prej tri ditësh, në shtëpinë e shkrimtarit Petrit Palushi, (bisedë të cilën Petriti e ka transkriptuar dhe bërë librin “Frederik Rreshpja, që s’e kuptuam kurrë”) Fredi kujton se “…Mark Simoni më do dhe më përkrah vazhdimisht. Eshtë tepër i sinqertë me mua …” etj.
Gjokë Beci qe patriarku i poetëve të Mirditës. Vinte në Lezhë shpesh. E takoja dhe bisedonim. Kur shkrova një ese të gjatë për librin e tij “Ligjërime” në një nga gazetat më të rëndësishme të Tiranës, ai u emocionua. Madje në një ditëlindje jubilarë të tij, ku kam qenë me poetët e Mirditës dhe shumë më tepër, Gjoka lexoi pjesë nga shkrimi im. Qe një talent i çuditshëm.
Për Jamarbër Markon kisha dëgjuar, poezi të tij të ruajtura dhe të fshehura, më patën rënë në dorë, por për ta takuar se kisha parë asnjëherë. E pashë në sallën e Teatrit Kombëtar, me rastin e premjerës së filmit dokumentar që qe bërë për të atin e tij, të madhin Petro Marko. Ishte ulur në një sedilje pranë Todi Lubonjës. I përhumbur, gjysëm jerm. I vrarë nga padrejtësitë e jetës, i tulatur dhe tutluar, drobitur prej dhimbtash dhe fatit.
Kapllan Resulin s’kisha nga ta njihja, para viteve ‘90. Emri i tij pavarësisht se fshihej, qe një tendencë, se pikërisht kjo tendencë fshehje, shpesh i amplifikonte akoma më tepër këto lloj emrash të ndaluar. Përsonazhin e tij Arben Përshevën e njihte shumë kush. Kur e pashë për herë të parë Resulin tavolinave të “Bar Luksit” duke folur me këmbë e me duar, tërë rropamë, bukur dhe rrëmujë njëkohësisht, më çuditi, sepse nuk qe ai që përfytyroja unë. Vinte dhe tek ne, lëshonte mbi tavolinë copra bisedash dhe ikte pastaj për tu kthyer më vonë, po kështu, retorik dhe zhurmëmadh, i kënaqur dhe i revoltuar njëkohësisht.
Koçi Petritin e takova për herë të parë në andërgraundin e Bibliotekës Kombëtare. Ishte me Enver Kushin, Petraq Riston, Kosta Dhamon, Moikomin dhe Shefki Karadakun. E kisha lexuar por nuk e pata takuar ndonjë herë. I dhurova librin tim të sapo dalë me tregime të shkurtra “Murgj të verbër”. Megjithëse me Koçin u takuam rrallë, më dha shenja se librin tim e kishte lexuar. Deri sa një ditë Koçi doli me një libër të madh akademik me studime titulluar “Fjala poetike-Kuti e Pandorës”. Tek shkrimi “Kompraçikozët” (faqe 397) akademiku shkruante: Nuk do ta kisha përfunduar kurrë këtë shkrim (pra “Kompraçikozët), po të mos ma kërkonte Mark Simoni, të ma botonte për një rubrikë të kritikës në gazetën Koha Jonë. Unë për vete sapo isha pushtuar nga mrekullimi që më kishte shkaktuar libri i tij me tregime të shkurtra “Murgj të verbër”.
Pak më vonë Koçi Petriti e la këtë jetë, por unë i mbetem përherë mirënjohës këtij profesori të fakultetit të letërsisë, për ato fjalë që shkroi për librin tim. Madje kur drejtoja Mapon Letrare, kam botuar për respekt të Koçit dhe ndërgjegjes së tij të trazuar, shkrimin serioz të Skender Karriqit.
Leonard Kola është ndër dhimbjet më të mëdha që kam në këtë libër. Patëm ndarë bashkë orë të tëra bisedash, pune, letërsie, gazetarie me të, atje në Lezhën time. Punonte me mua në redaksinë e gazetës sime “Gazeta e Lezhës”, së bashku me gazetarin e mirënjohur Irfan Rama. Qe shumë i talentuar, i dashur me jetën por dhe me shumë brenga. I ra Europës kryq e tërthor për të gjetur derman për sëmundjen e tij. Dhe kur e kuptoi se nuk mund të bëhej asgjë, e mbylli jetën duke na lënë rreth 40 poezi të mrekullueshme, që unë ia botova pas vdekjes me titullin “E mangët bota pa ty”, shoqëruar me një ese-parathënie të gjatë që unë shkrova për këtë djalë të talentuar.
Megjithëse pragun e studiove të mia e kanë kaluar pothuaj të gjithë shkrimtarët e sotëm shqiptar, patjetër që një pjesë e ardhjeve të tyre më është zbehur e mjegulluar nga kujtesa. Por ardhjen së pari të poetes Lola Musliaj Agaj e kujtoj krejt qartë dhe sot e kësaj dite, si të ketë ndodhur dje. Erdhi me të motrën. E hijshme dhe me shumë nur, ishte e mbuluar me një përkorje fine, një hare të bukur, por që në cepat e saj ndjehej një vetpërmbajtje e kujdesshme, impresionante. Erdhi me një dhuratë antike në dorë, mbështjellë me një kujdes fin dhe elegant. Krejt e talentuar, me atë gegnishten e saj delikate. Tek unë (në Shtëpinë Botuese MUZGU) ka bërë pesë libra, secili më i bukur se shoqi. Shkoi në amshim duke lënë vezullimin e letërsisë së saj mes nesh.
Me kujdesin e një katoliku të vjetër Shkodre, krejt zotni, me zë të butë dhe ton të ultë, me dosjen e tij të shkrimeve të sistemuar me një rregull klasik, i veshur bukur, ceremonial dhe plot takt dhe elegancë, ngjiste shkallët e redaksisë së Koha Jonë për të ardhur tek unë, Luigj Gurakuqi, regjisori, që për 40 vite drejtoi trupën e Operas dhe Baletit. Më sillte shkrime për gazetën, krijime, kujtime, histori dhe ngjarje të jashtëzakonshme. Bisedonim gjatë me të. Qe një arkiv i pafund, i veçantë, i çuditshëm, interesant. Gëzohej e lumturohej sapo ia botoja shkrimet dhe më falenderonte me shpirt. Por unë e falenderoja akoma më tepër, mbasi qenë shkrimet e tij që i bënin nder gazetës. Mendoj se ka qenë ndër më zotërinjtë burra që kanë kaluar pragun e redaksisë.
Rrallë mund të gjindet një njeri si Meri Lalaj, që të ketë patur takime dhe kujtime kaq të shumta me njerëzit më në zë të letërsisë shqipe, të teatrit dhe të arteve, të përkthimeve dhe dijeve. Mjafton të hapej një bisedë dhe ajo e mbushte me ngjarje dhe përsonazhe të njohur, që i pati takuar, i pati mirëpritur në shtëpinë e saj të Pogradecit, i njihte fare mirë, kishte biseduar me to, e në shumë raste Meri Lalaj ishte si njeri i shtëpisë për ato. Madje dhe libri i saj i fundit, që la mbi tokë, ishte për çiftin Kadare, si një dëshmi përmbyllëse se, Meri Lalaj qe një arkiv njerëzor i pashterrshëm, brilant, i saktë, dhe frymëzues. Për gazetën MAPO, në rubrikën In Memory, më ka sjellë shkrime që i bëjnë nder memorjes kolektive shqiptare, duke na dhënë të gjithëve ngjarje, histori, detaje të mrekullueshme, nga jetët e korifejve tanë, që ajo i kishte njohur fare mirë, sepse ajo kishte qenë kudo, në shtëpitë e tyre, në udhëtime, në gëzimet dhe mërzitë e tyre, në miqësitë e bukura të të gjithëve. Dhe tregonte me lehtësinë më të madhe për këto njerëz, si për komshinjtë e mëhallës, duke mbushur kështu një boshllëk të madh që lexuesit kanë për jetët e shkrimtarëve, mbasi nën diktaturë biografitë qenë shumë të kufizuara dhe të formatuara brenda një standarti. Madje Meri (bashkë me Eli Kaninën), kanë ardhur dhe në shtëpinë time për vizitë, kur dola nga spitali i Covidit. Megjithëse vishej bukur, e kuruar me kujdes, me ngjyrat dhe modelet që kishte për zemër, dhe bënte biseda të hareshme dhe sa më jetësore, përherë në periferi të ndjesive të saj kuptohej ndonjë shqetësim për shëndetin dhe për vitet që kish. Dhe në takimet e fundit tregonte se shëndeti e pati shqetësuar. Por ajo përsëri kishte gajret e kurajo dhe tregonte pa fund për përsonazhe e ngjarje, ndodhi e histori njerëzish të famshëm. Në një çast e zura veten duke menduar se, pjesa më e madhe e rrëfimeve dhe ndodhive që na tregonte Meri, (kuptohet dhe më interesantet dhe të veçantat) ishin me përsonazhe që tashmë patën kaluar përtej, dhe s’qenë më në këtë jetë. U ligështova dhe u tremba, u trishtova, dhe mu kujtuan tërë ato njerëz për të cilët pati shkruar me dashuri dhe dhëmbje, dhe që patën ikur nga kjo jetë dhe nga miqësia e Merit. E më ra ndërmend sëmundja që ditët e fundit e kishte kapluar dhe tulatur. Tashmë dhe Meri u kthye në një kujtim, në një kujtim fin, dhe prej së cilës na vijnë nëpër mend me qindra kujtime të tjera, që ajo na la.
Ishte viti 1991 kur unë me një delegacion të Lezhës dhe Ministrisë së Kulturës udhëtuam me një qartër për në Itali. Avioni qe i vogël fare, dhe kishte në të 11 pasagjerë dhe 2 pilotë. Ministër ishte Preç Zogaj. Moikom Zeqo shkonte në Itali për një Konferencë për Mesdheun, një sesion shkencor, ku auditori u mahnit nga fjala e këtij studiuesi të madh. Kur unë qeshë në Koha Jonë shefi i Kulturës për gazetën, Moikomi ishte Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar. Zyra e tij qe shëndrruar në vendin ku mbërrinin nga të katër anët shqiptare, (këndej dhe andej kufirit), njerëzit më të ditur dhe më të talentuar të kombit. Pjesën më të madhe të këtyre figurave, unë aty i kam takuar fillimisht. Në atë zyrë janë bërë biseda shumë më shkencore se në akademinë e shkencave, debate, diskutime.
Moikomin e pata mik të pa ndarë rreth 30 vite. Kam qenë dëshmitar kur ka shkruar disa prej librave të tij. Ai fliste dhe sillej nëpër zyrë, sekretarja i hidhte në kompiuter. Bënte ese dhe mi niste për botim. Shkroi parathënien e librit të tim biri Girnit “Fjalor i muzikës moderne”. Shëtitëm pothuaj gjithë Shqipërinë bashkë. Kur e shkarkuan akademikun Moikom Zeqo nga drejtor, erdhi dhe punoi në të njëjtën redaksi me mua, në Koha Jonë. Për MAPO-n më ka dhënë tri intervista, të cilat i kam përfshirë në librin “Në oborrin e letërsisë”. Bisedonim gjatë me Moikomin, në shoqërinë e Edi Lesit te Bar “Koha”, të Astrit Canit tek librari “Pesoa”, te “Roma” me Krenar Zejnon e Zenitit. Aty kemi qenë në një mesnatë të mugët, me Krenarin, Shpëtimin etj, tri ditë para se të jepte shpirt ky studiues i madh.
Me Novruz Shehun takoheshim në kafenetë tek Opera. Vinte në tavolinën tonë përherë me një lajm të ri, me ndonjë ndodhi të çuditshme që kishte hasur në takimet e pafund që bënte. Qe plot histori njerëzish. Po merrej me mbledhjen e ndonjë sendi, antikuari, rrobe, orendie nga njerëzit e letërsisë, të arteve dhe skenes. Një shall, një stilolaps, një palë doreza, një llullë, një beretë apo borsalinë, të shkrimtarëve, aktorëve, piktorëve dhe njerëzve të muzikës. Ia dhuronin. Sendet i shoqëronte me një çertifikatë që kishte dhe firmën e dhuruesit. Të 400 e sa objektet private të këtyre njerëzve të famshëm mi ka treguar një e nga një. Dhe pothuaj për secilën kishte dhe nga një histori të shkurtër. Pasuri shumë e vlefshme nga një njeri i kujdesshëm e skrupuloz, mik i kujtëdo, dhe dashamirës i secilit.
Pano Taçi vinte herët në mëngjes tek Opera a tek Luksi. Mbi motorrin Vespa të bardhë, i veshur me kostumin bezhë në të bardhë, me këpucët e bardha si gangsterët e viteve ‘70. Përherë e kishte në gojë një poezi erotike, dhe priste që sapo të na takonte, ta zbraste, dhe të merrte pastaj lavdrimet. I mrekullueshëm. Gëzohej shumë që rrinte me ne të rinjtë e asaj kohe. Të gjithë ne punonim nëpër gazeta, dhe sa herë Pano donte të kishte vend në shtyp, e kishte rrugën e hapur, herë nga njëri e herë nga tjetri. Priste lekët e dëmshpërblimeve të të përndjekurve, që këstet t’i bënte bashkë, dhe pastaj të nisej për në vendet e Indokinës, në Tajlandë, dhe lart e poshtë gadishullit. Por këstet qenë larg, ndaj dhe Tajlanda iu bë e pamundur deri sa mbylli sytë, ndoshta me vegimin e aytij vendi atje, brenda retinës së syve dhe shpirtit të tij të pastër dhe aventuresk.
Moikomi e mori në sirtarin e tavolinës aparatin fotografik, dhe më tha se do të shkonim tek një njeri i shenjtë. Kur mbërritëm te “Shallvaret” më tregoi.
-Do takojmë Pashko Gjeçin e famshëm të Dantes.
Derën e hapi e shoqja e Gjeçit, një dorë e ngadaltë që na ftoi brënda. Pashko në kolltukun e tij të përhershëm, gjysëm i përhumbur, me fytyrën e tij engjëllore. Kuzhinës i vinte aroma çaj. Biseduam gjatë dhe këndshëm. Në mur, varur një Diplomë bakroidi, e firmosur nga Sandro Pertini, (ish President i Italisë), për Pashko Gjeçin, si një nga përkthyesit më të mëdhenj europian të Dantes. Megjithëse Përkthyesi qe 92 vjeç, ai e kishte akoma të ndezur bisedën për letërsinë.
Dorëshkrimin e parë që kam dërguar në Shtëpinë botuese me 1988, me rreth 100 poezi, ia dhanë për ta parë dhe redaktuar Perikli Jorgonit. Kur e takova së pari për të marrë ndonjë lajm se çfarë po bëhej me poezitë e mia, dhe a po bëheshin libër, Perikliu më priti me atë entuziasmin e tij rinor, gjithë hare dhe zdërhallje, dhe në vend që të më fliste sadopak për ato çfarë unë kisha shkruar, nisi të tregonte se ai po merrej me krosin e mëngjesit, fliste parreshtur për të mirat e vrapit në natyrë, për ajrin dhe shëndetin. Pastaj u hodh tek ca përkthime që kishte në dorë dhe se sa të bukura që qenë.
Nga fundi ngriti dorën, më shkeli syrin dhe tha: Ah po! Nisi të flasë për dorëshkrimin tim. Megjithë këtë takim, ne më vonë u shoqëruam shumë me Perikliun, sepse kultura e tij e leximit qe e admirueshme, dhe Perikliu prodhonte parreshtur miqësi të këndshme. Aksidenti i tij tronditi tërë ato që e patën njohur!
Para shumë e shumë viteve, në gjyqin e poezisë, përmendej dhe një varg “Sa shumë zhurmë bëjnë këto gjërat e vogla”. Faslli Haliti dënohej dhe sikterrisej në bujqësi dhe për këtë varg. Vërtetë. Sa shumë zhurmë bëjnë këto gjërat e vogla. Njerëzit me merita të vogla, enët boshe, fodullët, teneqetë, bëjnë shumë zhurmë, dhe tërheqin vemendjen drejt krismës së tyre. Dhe pa dashje shoqëria bie në kllapinë e këtyre “zhurmëtarëve”, i lavdron kot, iu sillet përreth, duke harruar dhe lënë menjëanë zërat e meritave të vërteta, përsonalitetet që kanë dhënë shumë dhe nuk i publikon askush. Nëpër shtëpi të thjeshta, të heshtur, të zhgënjyer, të përmbajtur dhe të përvuajtur, shtyjnë vitet e tyre njerëz që i dhanë jetën shoqërisë dhe tani nuk marrin dot pas as dhe respektin dhe vemendjen më të vogël prej kësaj shoqërie.
Me miken time, shkrimtaren Eli Kanina, ishim miq tek arkitekti i dëgjuar, shkrimtari dhe përkthyesi ekselent, i heshturi Petraq Kolevica. Nxënësi që mësoi shumë nga piktorët e mëdhenj Vangjush Mio dhe Vangjush Tushi, tashti rrinte modest në pleqërinë e vet. Miku dhe njohësi përsonal i Lasgush Poradecit dhe Mitrush Kutelit, që kaloi vite e vite me to, jetonte i thjeshtë në kujtimet e tija aq të çmuara. Arkitekti i ndërtesës së parë më të madhe në Shqipëri, (shtatëkatëshi i vjetër i Korçës), projektuesi i ekspozitës “Shqipëria sot”, i bibliotekës “Thimi Mitko” në Korçë, i ndërtesave në rrugën e Ambasadave, i pallateve pas Bankës Kombëtare, dhe i dhjetra ndërtesave “zonja” në të gjithë Shqipërinë, ashtu i heshturt dhe pa bërë zë, ngryste ditët e tij mes 80 dhe 90 vjetësh. Autori i disa romaneve dhe vëllimeve me poezi, nuk belbëzonte dhe as krenohej për asgjë, dhe as ankohej, por stoik I kërrusur në vetminë e tij, pa rrahur gjoksin. Përkthyesi i poetëve gjermanë dhe austriakë (antologjia e botuar nga gjuha gjermane), përkthyesi i poezisë tradicionale dhe moderne japoneze, (antologji e përkthyer nga njëra prej gjuhëve aziatike), përkthyesi i famshëm i “Demonit” të Lermontovit, (përkthyer nga rusishtja), dinte vetëm të hesht’te dhe të mos mburrej. Heshtje fisnike e njeriut të ditur. E gjitha kjo më kujton një brengë të të madhit Pashko Gjeçi. Me buzën që i dridhej më tha: “Ka 15 vjet që s’e ka kaluar njeri këtë prag dere.”. Dhe nuk e kishte as 100 metra shtëpinë larg nga lokal Tajëani, ku të paktën mësues letërsie, (që marrin rrogën prej dhjetra vitesh edhe prej Dantes së përkthyer nga Pashko Gjeçi), të kishin vizituar Pashkon. Por ato mësues nuk e patën lënë, qoftë dhe një herë të vetme kafenë pa pirë, dhe të shkonin për të vizituar përkthyesin e famshëm.
Ato ditë Petraq Kolevica qe ngazëllyer i tëri, dhe gëzonte si një fëmijë i lumtur, mbasi Shoqata e Arqitektëve të Europës Lindore dhe Qendrore e kishte lauruar me një çmim të rëndësishëm për vlerat e tij si projektues, (ndoshta vlerësimi më i madh për një arqitekt shqiptar). Por këtë fakt nuk e kishte marrë vesh askush, as zyrat, as gazetat, mbasi atmosfera kolektive e jona është e mbushur me jehonën e entuziasmit të çertifikatave dhe çmimeve të katundeve. Nga biseda me Petraq Kolevicën, u kënaqëm, por më shumë u gëzua ai për vizitën tonë, për librat e këmbyer, për harenë që dërguam në atë shtëpi që i kalonte ditët ngadalë dhe pa zhurmë. Sa fisnike dhe e madhe heshtja e diturakëve dhe të lexuarve, po aq bezdisëse zhurma e të paaftëve, të pa talentuarve, që na lodhen me fodullekun dhe megalomaninë apo mitomaninë e tyre.
E kemi përmendur aq herë kohën si koncept dhe nocion, që rrjedh pa nda dhe papushim. Dhe nuk e kuptuam fare se dhe koha jonë rrodhi krejt pa kuptuar. Me Eli Kaninën lamë të takonim Petrit Rukën. Megjithëse diskutuam për hijeshimin shpirtror që të jep leximi dhe krijimtaria, folëm për kinemanë dhe regjisorët e mëdhenj, që nga Akiro Kurusava dhe deri tek Xhysepe Tornatore, (të cilin unë kam patur fatin ta takoj), folëm për poezinë në filmin “Legjenda e Pianistit mbi oqean”, apo “Malena” dhe “Baria”, (filma që i kishim parë dhe gati i dinim permendesh të tre), vura re se shkonim nga shkonim me bisedë dhe ktheheshim përsëri tek Koha si nocion dhe si koncept, tek Euripidi, tek Borgesi, tek lumi që rrjedh. Folëm për qytetet e vogla dhe dëshirën për hapsirat e mëdha, për letërsinë si mundësi për të na urbanizuar fantazinë më parë se sa ta takonim vetë jetën urbane të botës. Dhe përsëri biseda te koha, tek klepsidra, (ora e rërës) dhe rrjedhja e rërës në fytin e saj të ngushtë. Përmendëm fëmijët si fantazistë dhe krijues të shfrenuar, që e furnizojnë letërsinë botërore me trillet ekstravagante të tyre, bëmë humor dhe sollëm në kujtesë thënie të hareshme. Dhe vetëm kur kemi parë orën e kemi kuptuar se Koha kishte rrjedhur, kishin ikur orë, por dhe ne ishim kënaqur ma bisedat dhe mendimet e njëri-tjetrit, me idetë e harlisura dhe fantazitë elegante. Megjithëse pati ikur aq kohë, koha jonë kishte kuptim, kishte energji, kishte ide dhe informacion, kishte kënaqësi. Dhe se si mu kujtua në çast një fjalë që më ka pëlqyer se si është formuar, por që më trishton si fjalë, kur kam parasysh ca njerez mjerane. BJERRADITËSA– janë njerëzit që e bjerrin ditën, e qojnë kohën dëm, e bëjnë jetën të pakuptim, dhe koha e tyre lëngon dhe rrjedh si një lum i sëmurë. Më trishton shumë kjo mënyrë e ngadaltë, pa energji dhe motiv e një pjese njerëzish. U ndamë të tre. Më vonë me Petritin bëmë një intervistë që është e përfshirë te “Në oborrin e letërsisë”.
Pirro Mingulin e takoja në Durrës. Qe koha kur ai merrte pjesë në antologjitë e MUZGU-t. Menjëherë dallohej se qe poet. Disi neglizhent, me atë natyrën e tij që të tregonte se dikur duhej të kishte qenë rrebel, pak fjalë, gjithë frymëzim dhe tema disi të errta. Sfidant i poetëve formalistë, atyre që konformoheshin si në letërsi ashtu dhe në veshjet pa modë. I vetmuar si poetët e vërtetë.
Qazim Shemaj vinte në Lidhjen e shkrimtarëve, në ato tri vite që unë punoja atje. I mbështjellë nga tymi i duhanit, duhma e alkolit, pasioni për të ligjëruar, frymëzimi, dhe inati me nxënësit e “Petro Ninit” që nuk e çanin kokën fare për letërsinë. Pasionant dhe kritizier, shpirt njeriu. Vinte të takonte Hysen Sinanin, sillte poezi për Dritën, krejt të bukura. I kërrusur pak, me qantën shtërnguar pas vetes, me shikim të mjegulluar, fliste bukur. Kanë një mënyrë të veçantë të foluri tepelenasit. E kisha dalluar edhe tek Petrit Ruka dhe Ilirian Zhupa. Mua më mrekullonte.
Shefki Karadakun e pata njohur që kur unë isha në gjimnaz dhe ai punonte në revistën Ylli. Dërgoja poezi atje. Që nga dita që e takova së pari fillova t’ia lexoja prozën, (me arsyen se këtë shkrimtar që e njihja, duhej dhe ta lexoja). Me pëlqente proza e tij. Pati mbaruar letërsinë një gjeneratë para brezit tonë, me Moikomin, Enver Kushin, Thanas Dinen e Petraq Riston. Shpesh kam ndejtur me to. Aty e takoja dhe Shefkiun, deri sa një ditë e pata dhe në lagje, dhe shiheshim akoma më shpesh. Shkruante dhe botonte pa rreshtur, madje prozë të gjatë. Iku pa bërë zë, i thjeshtë dhe i mirë.
Sa herë që nisesha për Shkodër, nga të gjitha planet e mia, gjysmën realizoja. Dikush mbase kishte lëvizur, një punë mund të ishte shtyre, diçka e planifikuar mund të qe anolluar. Vetëm për një gjë isha i sigurt. Skender Temalin, kryetarin e shkrimtarëve shkodranë do ta gjeja patjetër, të gatshëm që më ftonte për kafe, megjithëse jo rrallë qe i sëmurë dhe lëngonte. Dilte të më sajdiste. Merrnim herë herë në telefon dhe Dashamir Dinin, Mustafa Tukajn, Zija Vukajn, Xhahid Bushatin, Luan Qalliun dhe ndonjë tjetër dhe mblidheshim tek Baku, kafja ngjitur me Kafen e Madhe (e cila qe mbyllur prej shumë e shumë vitesh, e mbështjellë me një napë që tregonte se aty po bëheshin punime). Më prisnin me shumë dashuri, më falenderonin se i kisha botuar dikur në Koha Jonë, pastaj në MUZGU e gazeta të tjera, dhe në fund në MAPO. Të këndshëm të gjithë.
Skenderi më dukej më pranë, sepse veç të tjerave, kishte marrë për nuse një vajzë Lezhe, dhe në një farë mënyre më dukej edhe si dhëndrri ynë. Familjen e vajzës e kishim komshi, dhe e mbaja mend mirë dasmën dhe harenë e shkodranëve kur patën ardhë të merrnin nusen. Unë qeshë në tetvjeçare atëherë. Madje mbaja mend dhe romanin e tij që e pata lexuar përsëri në tetvjeçare, “Kjo ndodhi në Lis”. Njihte shumë histori të vogla të shkrimtarëve të lënë në hije, për të cilët e pyesja shpesh. Frederik Rreshpja, Gjon Shllaku, Zef Zorba. Iku kësaj bote pa bërë zë, pa asnjë ofshamë, I butë dhe fisnik.
“Si mustaqet e gjyshit”, thoshte për të tijat Teodor Keko. Ishte fund qershori. Teodori pati ardhur në plazhin e Shëngjinit. Unë qeshë student dhe ishte sezon provimesh. I thashë se të nesërmen nuk e shoqëroja dot në plazhë, mbasi më duhej t’i hidhja dhe një sy të fundit “Gramatikës historike”.
-A ke mësuar, se është ca e vështirë?
-Po, i thëshë, por kam edhe frikë.
-Me cilin e ke? Unë i tregova emrin e profesorit.
-E rregullojmë atë punë. Do të jap një letër për Mehdi Shkrelin.
-Po ç”ne, Mehdi Shkreli profesor i matematikës në Shkodër, unë provim gjuhe dhe me pedagog në Tiranë.
-Janë miq, dhe e mbylli.
Mu kujtua se Teodori kishte bërë një artikull të madh për familjen e vëllezërve Shkreli, të gjithë profesora dhe të ditur, dhe që i kishte miq shumë të afërt. Edhe letra e tij më bëri që provimin ta kaloja për bukuri.
Një herë tjetër pati ardhur në Lezhë me Ilirian Zhupën, patën pyetur se ku mund të më gjenin, dhe ato që i shoqëronin i kishin thënë se, sapo isha bërë me djalë. Turrevrap e gjetën shtëpinë dhe mbërritën, e sajdisën djalin, pinë nga një kafe me raki, dhe dolëm. Ndejtëm gjatë atë ditë.
Pastaj gazeta “Koha Jonë”, ambientet me biseda politike, takime librash dhe promovime, nuk na ndanë. Duke qenë krejt një njeri i veçantë, Dori duke ikur la në shoqëri mungesën e arketipit të tij. Askush nuk është i ngjashëm me të, s’më ka ndodhur të has ndokënd të përafërt me Dor Kekon.
Mbi tërë materialin e librit tim të ri “Shtëpia e sahatëve të prishur”, rri si një vezullim i zi, si një shkëlqim dhimbje, cikli poetik “Oh fati i Verës, kaq i ngjashëm me të tjerët”. ”Vdekja më vjen rrotull, edhe mua më gënjen…”, një tufë vargjes gjithë misticizëm, i shkrimtares Vera Isaku, që e la këtë botë, për tu ngjitur në realitete të tjera. Kam qenë gjimnazist i vitit të parë, që kur e mbaj mend Verën së bashku me poetin e talentuar Agim Isaku, që vinin nga Tirana në Lezhë, të takonin Ndoc Gjetjen dhe Rudolf Markun. Shpesh vinin dhe me Bashkim M. Shehun. Vera dhe Gimi qenë studentë letërsie dhe Rudolfi ndonjëherë na i sillte të bënin biseda me ne nxënësit për letërsinë dhe artet. Më vonë, sa mbaruan studimet, Verën bashkë me Gimin i emruan në fshatin Rrilë, 6 km larg qytetit tonë. Vinin me biçikleta pasditeve në Lezhë.
Pas shumë e shumë vitesh, kur Vera erdhi në Tiranë, shkroi një libër për ruset e martuara dhe të mbetura në Shqipëri. Në mes tyre shkroi dhe për Aleksandra Shestovën (Çaçi), mësuesen time të mrekullueshme kujdestare në vitin e 3 dhe të 4 të gjimnazit, që më ka dhënë dhe rusisht. O zot sa bukur. Dy zonja të vërteta. Shkoi Vera, iku kësaj bote. E kishte parandjerë kobin e fatit të saj, dhe poezitë për vdekjen e vetvetes i pati shkruar me po atë lehtësi sikur shkruante për jetën. Madje ka në vargjet e saj po atë regjistër mistik gjykimi si të Fernando Pesoas, kur ai thotë se “Vdekja është kthesa e rrugës”, pra nuk është fundi.
Në vitin e parë të gjimnazit, erdhi në klasën tonë një nxënëse nga Berati, (A.P.), e shkëlqyer në mësime. I ati i saj ushtarak i lartë qe burgosur, dhe vajza për të mos qenë nën trysninë dhe presionin e shoqërisë atje, (që egërsohej për këto raste), kishte ardhur tek i vëllai, agronom, për të vazhduar mësimet në shkollat e Lezhës. Një herë, pas ca kohësh, kur unë shkova në Berat, vajza më shëtiti kudo, me atë dëshirën e madhe që po më prezantonte qytetin e saj. Kalaja, Mangalemi, lagjia Goricë përtej lumit, madje dhe atje lart, te shkolla e saj e dikurshme “Thimi Tane”. Më tha se tek spitali qe mjek Ymer Dishnica, të cilin e kishim lexuar në “Historinë e Partisë” të kritikuar nga Enveri, (për Mukjen). Nëpër rrugë se di nga mbiu, por përpara, drejt nesh, po vinte një burrë, krejt i lodhur, i zymtë dhe i heshtur, mbuluar nga ndonjë hall që i dukej në basret. Vajza u çel në fytyrë, dhe nën zë më tha se po vinte Vexhi Buharaja.
-A mund ta takojmë, -i thashë unë gjithë entuziasëm, se pikërisht me këtë vajzë e pata diskutuar një herë se “Gjylystanin dhe Bostanin” e pati përkthyer bash ky patrioti i saj. S’kisha rast më fatlum se atë çast për të takuar atë njeri që ia kisha lexuar emrin tek Gjylystani. Vajza u mrrol, por më në fund ia kërkoi takimin. Buharaja duhej të qe diku pa mbushur të 60-tat. Ne folëm pak, ai akoma më pak, (si të gjithë ato që shteti i pati burgosur dhe trembur). Ky përkthyes ekselent, një nga më të mirët e persishtes dhe gjuhëve të lindjes, pas burgjesh, punonte prerës faturash te berberhaneja e qytetit, për biletat e qethjeve dhe rrojave. Çfarë trishtimi!
Ylli Xhaferri erdhi në studion time, me poetin Xhelal Tosku, gjithë tersëllimë dhe rropamë, duke folur e qeshur me të madhe, i hareshëm dhe shumë i këndshëm. Vuri në tavolinën time si dhuratë një libër të sapo botuar, krejt luksoz. Pas asaj dite u takuam disa herë. Shkroi gjatë për librin tim “Komshinjtë e vdekjes”, libër që njërën prej linjave ka analizë mbi veprat, që shkrimtarët ia kanë kushtuar bijëve të tyre që s’janë më. Ylli Xhaferri u godit nga një fat i till. Ka qenë ndër shkrimet me cilësore që është bërë për librin tim, ndoshta edhe se Ylli e shikonte nga brenda thelbit dhimbjen e hatashme të mungesës së birit.
Sa herë shkoja në Shkodër, dhe binte fjala tek Zef Zorba, çdokushi, që ia kishte lexuar aq pak poezi që shëtisnin nën dorë thoshte: Aaaa Zef Zorba, “Ta lumsha fik”, i madh! I shkolluar jashtë, kaluar burgjeve të gjatë, punëtorë tullash në periferi të Shkodrës, përkthyes eksellent.
Në ‘90 Stefan Çapaliku dhe dy të tjerë nga Shkodra sollën në Lezhë pesë ftesa për të marrë pjesë në sesion shkencor për At Gjergj Fishtën. Shkodranët i prita në zyrën time. Qeshë shefi më i ri i kulturës në Shqipëri. Ishte hera e parë pas 50 vitesh që bëhej një takim për Fishtën. Sesioni u zhvillua në sallën e madhe të leksioneve të Universitetit të Shkodrës. Aty kam shikuar për herë të parë të mbledhur gjithë elitën shkencore filologjike shqiptare, me përsonalitetet më të lartë akademikë, studiuesit më skrupulozë dhe dinjitozë njëkohësisht. Në presidiumin e ngritur përveç dy a tre njerëzve lokal të politikës, qenë shkenctarët, klerikët, akademistët. Një nga referimet më interesante, që pati një impakt të jashtëzakonshëm në sallë, një punë shkencore impresionante, qe e Zef Zorbës, këtij burri të ditur, të vrejtur, të hijshëm, i gjatë dhe me një palë mustaqe spic. Dritëroi kishte shkruar një ese të interesante për të, që do përdorej si parathënie e librit, që disa dashamirës letërsie dhe të Zorbës, kishin marrë përsipër t’ia botonin. Dritëroi më pati folur dhe mua me shumë respekt për poezitë e tij.
Në çastin që u dha një pushim për kafe, Moikomi më tha që të shkonim të takonim Zorbën. Moikomi u prezantua, ndërsa tjetri bëri gjestin e heshtur se “të njoh”. Moikomi u qel. Shkuam për kafe. Zef Zorba foli pak, iu përgjigj disa pyetjeve që Moikomi i tha se i kishte të errëta, shpjegoi bukur tri katër gjëra, dhe ne u ndamë. Nuk e takova më kurrë atë burrë të hijshëm të letërsisë shqipe, atë autor të “Ta lumsha fik”. Mbylli sytë në 1993.
3.
Gjithë përvujtëri dhe përkorje i mblodha skedat me kujtime për këto poetë, (dhe mu bë se në duar kisha prushin e ndezur të shpirtrave të tyre). Në kokë më shugullonte një qiell i pa fund, dhe më dukej se ndjeja zërin e shtrirë të mezinit nëpër muzg, teksa nga ana tjeter e qytetit dingdong-nin këmbanat që binin pa ia nda. Në çast më erdhi ndërmend Heminguej me pyetjen e tij të madhe se, “Për kë bien këmbanët?”.
