Tani së fundmi, autorja e njohur gjermane Jenny Eprenback fitoi çmimin “Booker International” me romanin e saj “Kairos”. Në këtë bisedë zbërthehet sfondi i romanit dhe raporti i autores me jetën në Gjermaninë Lindore si dhe, ndikimet e këtij raporti në gjendjen e sotshme shoqërore dhe kulturore të Gjermanisë e po ashtu, në vetë jetën e shkrimtares.
The Berliner
Tek na tregon shtëpinë e saj në Berlin, Jenny Erpenbeck shpjegon se në raftin e saj, librat nuk janë të organizuar alfabetikisht, por sipas datëlindjes së autorit. “Ka tre nënndarje, gjermane, ruse dhe angleze, pastaj disa të tjerë si periudha e antikitetit. Librat e artit janë poshtë.”
Brenda çdo nënndarjeje, ka një raft të veçantë për librat e miqve e saj, si dhe një zonë (prapa abazhurit) për librat që ajo shpreson të ketë kohë një ditë t’i lexojë. E pyetur për shkrimtarët e saj të preferuar në gjuhën angleze, ajo përmendi vepra që mund të jenë pak të njohura, madje edhe për lexuesit e anglishtes: Spoon River Anthology nga Edgar Lee Masters “Është si bibla ime” dhe The Bridge of San Luis Rey nga Thornton Wilder.
Romani juaj i ri Kairos është vendosur në Gjermaninë Lindore. Ju jeni rritur në Lindje. Si ishte të rikrijoje atë qytet për librin e ri?
Kishte shumë gjëra që i mbaja mend mirë, por për të tjerat, më duhej të pyesja miqtë e mi. Për shembull, mund të mbaja mend se ku ishin të gjitha kafenetë, por nuk kujtoja dot emrat ose cili ishte cili. Ishte e çuditshme, por vetëm në atë masë sa është përherë për mua kur ec nëpër Berlin. Gjithmonë do të jenë dy shtresa të qytetit. Unë vetë shoh atë çfarë ishte dikur dhe çfarë është tani.
Në esenë tuaj Homesick for Sadness theksoni se për ju, Berlini nuk ishte i ndarë në dysh. Ju nuk e kishit njohur kurrë qytetin si diçka tjetër përveç asaj çfarë ishte. A kishte ndonjë ndjesi, atëherë, se po jetonit në një situatë të çuditshme?
Si fëmijë, gjërat i merr ashtu si të jepen. Ka vende që nuk do t’i shohësh, ose që do t’i shohësh më vonë. Kur u rrita pak, ndërsa isha në Berlinin Lindor, dëgjova zhurmën e një kantieri ndërtimi në Berlinin Perëndimor. Kjo ishte e çuditshme sepse ishte aq afër. Ishte si të ndanim zhurmën, por jo të tashmen. Por ne ishim mësuar të dëgjonim metronë [e Berlinit Perëndimor] që kalonte poshtë. Ndoshta ishim mësuar me të çuditshmen, e cila është një bazë e mirë për t’u bërë shkrimtar.
Një ese tjetër At the Ends of the Earth përshkruan lojërat mes rrënojave të Museumsinsel si fëmijë. Duket se në këto vende të braktisura, kishte një ndjenjë lirie.
Kishte shumë vende të papërcaktuara, gjë që ishte e bukur. Ato janë vende ku mund të rritet diçka. Po të ishte gjithçka e vendosur dhe përfunduar, nuk mbetet më asgjë për të bërë, as për fantazinë dhe as për lojën. Këto ishin vende që mund të përdoreshin në mënyra të paparashikuara.
Bashkë me ribashkimin, a pati një ndjesi të menjëhershme se koha e eksperimentimit kishte përfunduar?
Mund ta shihje në çdo aspekt. Thjesht duhej të mësonim se si ishte organizuar Republika Federale, të kuptonim se si të siguronim jetesën, si të mbanim një punë, si të paguanim qiranë, e cila papritmas filloi të rritej. Ishte shumë e qartë se duhej të përshtateshim me një sistem që nuk e kishim shpikur ne. Për tetë javët e para pas rënies së murit, ndjemë se kishim fuqinë, por pastaj kur pamë drejtimin në të cilin po shkonin gjërat, e kuptuam se ne do të ishim sërish të paditurit.
Në nëntor ishte si “po bëjmë një revolucion”. Deri në shkurt, u bë e qartë se gjithë shteti do të shembej dhe së shpejti nuk do të ekzistonte më.
Dhe me zgjedhjet: banorët vendas të lindjes as nuk ia kishin idenë çfarë do të thoshte “zgjedhje”. Zgjedhjet e para të lira supozohej të ishin në qershor, pastaj e caktuan datën më herët, në mars, në mënyrë që partitë e sapokrijuara të mos kishin mundësi të arrinin te ndonjë njeri. Ata nuk kishin as pajisje bazë si fotokopje ose postera. Para se ne të mund të mendonim për këtë, CDU-ja mori pushtetin. Ata e dinin si bëhej: çfarë do të thotë një zgjedhje, cilat janë pasojat. Kështu që nuk ishte shumë surprizë kur njerëzit menduan, dakord, tani për t’u bërë më shpejt perëndimorë, do të zgjedhim CDU .
Ju shkruat për mënyrën se si bashkimi me Perëndimin bëri që njerëzit në Lindje ta shihnin veten me sy të rinj. Papritmas vërejtët se aktoret e Gjermanisë Lindore shpesh kishin dhëmbë të shtrembër. Askush nuk kishte menduar për këtë më parë.
Një detaj tjetër që vumë re në vitet pas ribashkimit: nëse ndonjë aktore nga Gjermania Lindore ishte në një talk show, ajo fliste me një theks të Berlinit. Ato ishin në gjendje të flisnin Hochdeutsch, por në jetën e përditshme, si normalë privatë të ftuar në një emision, të gjitha flisnin me një theks të zakonshëm të Berlinit.
Edhe im atë. Ai është filozof, është shumë i arsimuar. Nuk ishte çështje arsimimi; ishte një zgjedhje e bazuar në respektin për klasën punëtore. Si për të thënë: “ne jemi të barabartë”. Kjo nuk ishte urdhëruar nga lart. Ishte si të thuash “moderne” të ishe normal.
A mendoni se jeni më e suksesshme ndërkombëtarisht, veçanërisht në botën anglishtfolëse, sesa në Gjermani?
Ndjenja ime është se nga bota anglishtfolëse ka një interes të vërtetë dhe serioz për të kuptuar. Si ishte ribashkimi? Pyetjet nuk janë të shtruara formalisht, por janë pyetje të vërteta. Nuk mund ta besoja sa shumë interes kishte për esenë [Not a Novel, 2020]. Shtëpia ime botuese më tha se i dërguan esenë 80 gazetarëve në Gjermani dhe pati vetëm një shkrim për të. Një. Dhe ai ishte shkruar nga një gazetare që e njoh. Një mikja ime.
Ndoshta, gjermanët nuk pëlqejnë të lexojnë ese. Në rregull. Por ndoshta ata janë po ashtu pak të lodhur nga dëgjimi i tregimeve të Gjermanisë Lindore.
E shoh edhe brenda vetes. Është shumë më e lehtë për mua të ftoj një gazetar të huaj në shtëpinë time sesa një gazetar gjerman. Largësia është më e madhe dhe kjo e bën më të lehtë të jesh intim.
Ndonjëherë termi Ostalgie përdoret në një mënyrë që duket se synon të zvogëlojë subjektin. A mendoni se këtu në Gjermani, disa njerëz nuk duan të përfshihen? Se ata mbajnë brenda vetes diçka që nuk duan ta shohin?
Gjërat interesante në lidhje me këtë lloj melankolie ose zhgënjimi janë se ka anë të ndryshme. Si njerëz të lindjes, ne jemi njerëz që përjetuam një kolaps të një sistemi themelor. Kjo nënkuptonte frikën nga humbja e një pune, paaftësia për të paguar qiranë, detyrimi për të lënë shtëpinë. Për shumë njerëz, ishin shumë gjëra të reja, shumë të papritura. Ata nuk e kishin pritur këtë; ata kishin pritur të ishin në gjendje të shkonin në Majorka. Dhe ata ishin në gjendje ta bënin këtë, por kjo ama ishte vetëm gjysma e së vërtetës.
Kolapsi i një sistemi është një përvojë interesante sepse të jep një mosbesim të thellë në strukturat e çdo sistemi. Të shohësh se për pesë minuta gjithçka mund të ndalet, është një përvojë themelore që shtrihet shumë përtej humbjes së socializmit. Në këtë kuptim, madje të mungojnë gjërat e këqija. Ju keni humbur “softuerin” se si të përballeni me gjërat, çfarë të bëni dhe çfarë është më mirë të lini pas dore. Edhe në Perëndim keni këto “njolla të verbra”: jeni i lirë, por nuk do ta përdorni vërtet lirinë tuaj në çdo moment. Mund të thuash çfarë të duash, por ka gjasa të mos jesh i sinqertë.
Ti i njeh rregullat e sistemit në të cilin je rritur; Brenda një çasti, gjithë njohuritë tona të mbledhura, nuk kishin më asnjë vlerë.
Njerëzit që donin të ndërtonin një socializëm më të mirë hapën derën, por ajo që hyri ishte diçka krejtësisht ndryshe. Momenti ynë i tanishëm u bë histori, ashtu si dhe të ardhmet e mundshme që kishim imagjinuar.
Ju shkruani për statusin e së ardhmes nën të dy sistemet. Sot, ideja mbizotëruese duket të jetë se ne po jetojmë në të ardhmen – sistemi më i mirë i mundshëm – ndërsa e ardhmja e vërtetë kërcënon me katastrofë, prishje të sistemit, kolaps mjedisor. A e ndjetë menjëherë këtë ndryshim në statusin e së ardhmes?
Mendoj se ishte e qartë kur kishte kaq shumë lumturi për ribashkimin. Dukej si fundi i historisë. Nuk kishte nevojë për një fund tjetër.
Shumë miq të mi në Perëndim më thanë se barazpesha midis lindjes dhe perëndimit ishte gjithashtu e mirë për perëndimin. Nga momenti kur lindja u zhduk, nuk kishte më nevojë për të përmirësuar kushtet, ishte si të thoshin: “Në rregull, tani jemi vetëm dhe mund të bëjmë çfarë të duam”.
Një gjë tjetër që u braktis ishte lidhja me një ide të përparimit. Në vitet ’20 të shekullit të kaluar, poetë dhe piktorë si Pikaso ishin të majtë. Ishte një lëvizje e madhe që mendonte: “ne po krijojmë një botë të re”. Në Lindje, ne e ruajtëm këtë vizion. Nuk po flas për realitetin, por për vizionin e një shoqërie të bazuar në solidaritet, të drejta të barabarta për të gjithë, pavarësisht gjinisë apo vendit.
Kur i quan të gjitha këto Ostalgie, bëhet e qartë se i përçmoni të gjithën. Dhe kjo është e vështirë për t’u përballuar.
Në Formin Marx-Engels midis Schloss dhe Alexanderplatz, ka një citim nga Engels që thotë: “gjithçka varet nga klasa punëtore që vepron si një klasë”. A mendoni se kjo është e mundur sot?
Të veprosh si një klasë po bëhet gjithnjë e më e vështirë. Me kompjuterët, të gjithë mund të punojnë vetëm. Do të ishte interesante të dihej kush është klasa punëtore sot, sepse puna jonë po ndryshon kaq shumë. Marksi tha se idetë krijojnë ndryshime të vërteta kur arrijnë të përfshijnë masat. Një mikesha ime mori pjesë në disa aktivitete me lëvizjen Occupy dhe më tha se kishte dalë gjithë ajo ushtri për ta ndaluar atë lëvizje. Sa më të mira të bëhen armët, aq më të larta bëhen gardhet, aq më e vështirë bëhet të bësh një revolucion.
A dëshironi një revolucion?
Dua të kem një ndryshim paqësor, sigurisht. Por, mendoj se taktikisht është e mundur t’u përgjigjemi pyetjeve të mëdha duke marrë veprime private. Para se të shkruaja Go Went Gone, kishte një diskutim mes meje dhe babait tim rreth ndihmesës për refugjatët. Thashë se e di që nuk është aspak e mjaftueshme për të ndihmuar pesë ose dhjetë persona, por prapë, kam dëgjuar kaq shumë histori për hebrenjtë që mbijetuan vetëm sepse dikush qe i gatshëm t’i ndihmonte. Mund ta thuash pa e prishur terezinë se “bota ka nevojë për një ndryshim”, dhe kështu, të mos bësh përpjekje për të ndihmuar një, dy, apo tre njerëz. Por prap: bota ka nevojë për një ndryshim, si politik ashtu edhe ligjor.
Çfarë mendoni për Marksin si shkrimtar?
Është i shkëlqyer. Për shembull, Die Verhältnisse zum tanzen bringen, për të bërë që marrëdhëniet e ngurta të vallëzojnë duke iu përgjigjur atyre me me po atë tingullin e tyre. Më pëlqen kjo. Të ndryshosh sistemin duke e bërë atë të vallëzojë. Dhe pastaj, sigurisht, është rreshti i famshëm: Ein Gespenst geht um in Europa. Një fantazmë po endet në Evropë. Nuk mund ta thuash më mirë. Dhe është ende kështu: forcat e antikomunizmit janë të forta. Mendoj se dikush si Allende në Kili do të kishte qenë një nga të paktët që do ta kishte bërë një sistem socialist të funksiononte.
A do ta quanit veten marksiste?
Ndoshta, po. Nuk di mjaftueshëm për ta quajtur veten marksiste. Kam kujtesë të dobët. Nuk është se lexoj gjithmonë Kapitalin. Nuk i mbaj mend të gjitha aspektet e veprës së Marksit. Por ajo që më pëlqen është që Marksi e kuptoi se si punëtori përdoret si material. Ai nuk është më njeri. Kjo është një ide e fortë. Pse disa njerëz përdoren thjesht si material për të tjerët, të cilët mund të rrinë në shtëpi dhe të marrin fitimin?
Te vëllimi me ese, ka një tekst që kam shkruar për një çantë të varur nga disa punëtorë në një pemë. Ajo mban brenda mëngjesin. Ata punojnë në një park dhe, kur të vijë koha e pushimit, do ta hanë. Pra, mëngjesi është e ardhmja, tashmë e varur në pemë. Ata po punojnë, por e ardhmja është tashmë atje. Mendoj se e ardhmja jonë po rritet diku. Ndoshta jo në vendet tona, ndoshta diku tjetër, nuk e dimë ende, por nuk mund ta mbash të ardhmen jashtë.
Përktheu N.D.
