Një shënim kritik i profesorit dhe kritikut francez Jean-Paul Champseix, studjues i veprës së Kadaresë, mbi romanin e fundit të Luan Ramës « Një mungesë kaq e gjatë » (« Une si longue absence ») botuar para disa muajsh në Paris nga Fauves Editions. Artikulli është botuar në revistën Autrement, në Paris.
« Romani i shumëpritur i Luan Ramës na ndriçon me një ndjeshmëri të madhe një faqe të historisë që duhet ta zbulojmë sërish… »
Dihet tashmë që në mars të vitit 1917 ushtarakët e Ushtrisë së Orientit në jug-lindje të Shqipërisë krijuan atë që quhej Republika e Korçës: koloneli Descoins i dërguar nga gjenerali Sarrail i zboi autoritetet greke që kishin pushtuar Korçën dhe kjo për arësye ushtarake: Venizellos anonte atëherë nga Aleatët ndërsa mbreti Konstantini I preferonte gjermanët. Ushtria franceze administrimin e qytetit dhe të zonës përreth ia besoi në atë kohë shqiptarëve. Dhe në mënyrë solemne u nënshkrua një Protokoll me një këshill prej 14 anëtarësh dhe me krijimin e një xhandarmërie si dhe hapjen e shkollave në gjuhën shqipe. Flamuri i kuq me shqiponjën e zezë dy-krenare u valavait në ndërtesat publike mbi të cilin duken dhe tri ngjyrat e flamurit francez. Madje u shtypën dhe pulla shqiptare të cilat sot kanë një vlerë të madhe. Kjo liri veprimi, për popullin ishte një e papritur e madhe, për çka për një kohë të gjatë shqiptarët do të ruanin mirënjohje për Francën. Dhe mirëkuptimi ishte i plotë. Në Republikën e formuar dhe që funksiononte tashmë kanë ardhur ushtarë nga e gjithë perandoria franceze, që nga Senegali e deri nga Indokina, të cilët iu përkushtuan luftës. Përballë tyre ishin gjermanët, austriakët, çekët…. Dhe betejat ishin shumë të ashpra. Luan Rama frymëzohet nga letrat e luftës së kolonel André Ordionit, i cili zëvendësoi kolonelin Descoins, letra të cilat ia dërgonte familjes së tij. Një nga këto letra evokon një zbulim makabër. Gjatë një rikonjicioni nëpër male, ky officer zbulon gjashtë trupat e ushtarëve austriakë. Ata nuk kanë asnjë plagë lufte, thjesht i ka zënë një stuhi dëbore dhe aty kanë ngrirë. I prekur nga kjo dhe për habinë e atyre që e shoqërojnë, ai i varros këta ushtarë armiq me nderimin ushtarak duke qëlluar batare në ajër. Luan Rama e përdor këtë letër si dhe disa letra të tjera për të krijuar pastaj këtë histori e aventurë shqiptare.
Dhjetë vjet më vonë, prindërit e njërit prej ushtarëve austriakë i shkruajnë kolonelit Ordioni duke i kërkuar që ti shoqërojë në Shqipëri për të gjetur trupin e djalit të tyre. Por koloneli, që është një i plagosur lufte, vuan ende dhe në fillim heziton të shkojë me ta drejt Shqipërisë por më në fund ai vendos të shkojë në vendin e shqiponjave, pasi pa të asgjë nuk mund të bëhej. Ai shoqërohet dhe nga Petro, i cili gjatë luftës ishte një jetim që koloneli më pas e adoptoi. Luan Rama evokon këtu një fakt real: historinë e një kapiteni francez i cili kishte adoptuar dy fëmijë që mbetën jetimë si pasojë e bombardimeve. Duke mos patur tashmë as shtëpi e as prindër, ata ndjekin nga pas regjimentin e tij që të mund të ushqeheshin. Petro është përshkruar në roman si një Gavrosh që në rrobat e leckosura të trupit ka vendosur dekoratat e të vrarëve austriakë që gjen në fushën e betejës. Në Korçë koloneli është mjaft i njohur dhe ardhja e tij pritet me shumë dashuri. Korça është një qytet ku francezët ndihmojnë në zhvillimin e qytetit, në ndërtimin e mullinjve, të një çentrali elektrik, në hapjen e punishteve të ndryshme, etj. Në Korçë ka shtëpi shumë të bukura dhe me kopshte. Dhe ndërkohë kolonelit i zgjohen kujtimet e luftës. Ai kujtohet dhe për oficerin çek të kapur rob nga francezët i cili mes tyre “ndjehej i lirë, sikur të mos ishte i burgosur”. Gjatë bisedës me të ato ditë lufte ai i tregon se sa shumë i urrente gjermanët, duke pohuar se ajo luftë nuk ishte e tija. Dhe biseda e tyre vazhdon më pas rreth një gote vere. Por kolonelit i duhet të marrë udhët e maleve bashkë me prindërit e tronditur të ushtarit austriak. Pas disa kërkimesh më së fundi ata gjejnë trupat e ushtarëve. Kjo histori të kujton nga larg « Gjeneralin e ushtrisë së vdekur të Kadaresë », një roman i botuar nga “Albin Michel” në vitin 1970 ku përshkruhen kërkimet e trupave të ushtarëve italianë të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore nga një prift dhe një gjeneral italian. Dhe koloneli francez kujton: “ Në vdekjen e atyre ushtarëve kishte një pafajësi të madhe. Jo, vdekja nuk vinte nga transhetë, mitralozët, bombat. Ishte një vdekje pa armiq.” Dhe kolonelit i kujtoheshin kufomat e ushtarëve që mbushnin Verdunin, si prehë e zogjve grabitqarë. Ai nuk donte që kjo gjë të përsëritej. Por eprorët e tij ushtarakë do ta qortonin këtë varrim me nderime të ushtarëve armiq në lartësitë e maleve shqiptare.
Luan Rama nuk harron të kujtojë dhe një ngjarje të trishtë që e hidhëroi shumë qytetin e Korçës. Pas largimit të kolonelit Descoins, prefekti i policisë shqiptare Themisokli Gërmenji, i cili i qëndroi Francës gjithnjë besnik, u arrestua në mënyrë të pashpjegueshme dhe u gjykua për tradhëti nga gjykata ushtarake franceze në Selanik ku dhe u ekzekutua. Tregohet kështu kufta diplomatike që bënin grekët, të cilët kërkonin ta bënin për vete jugun shqiptar të konsideruar nga ata si « Vorio Epir ». Por kur francezët u larguan, « Ushtria e Orientit » u kujdes që pushtetin t’ua linin shqiptarëve, për t’ju kundërvënë kështu ambicjeve helene. Luan Rama na sjell dhe një detaj tjetër të padëgjuar : rreth 20 ushtarë komitaxhinj që dyshohej se bashkëpunonin me armikun ishin dërguar më pas në kampet e punës së detyruar në Cayenne ! Sot në Korçë është ende varreza e ushtarëve francezë ku përkrah Dupont Georges dhe Libreton Nicolas prehen në paqe dhe Abd-ek-Kader, u Tan Thi apo Boubakri Ickoy Baradji.
Para largimit nga qyteti i Korçës, konsulli i Austrisë, një ish ushtarak dhe ai, vjen për të falenderuar kolonelin për trupat e gjetur. Gjatë bisedës, që të dy zbulojnë papritur se gjatë asaj lufte ata kanë qenë në të njëjtin vend duke luftuar kundër njeri-tjetrit dhe se kjo luftë tashmë u duket absurde. « Që nga ajo kohë, kemi lënë pas nesh veç kujtime dhe të vdekur » – thotë diplomati. Lexuesit që duan ta shohin romanin e Luan Ramës në kuadrin e vet historik mund të lexojnë dhe librin e kolonelit Descoins, paraqitur mjaft mirë nga Grégor Marcchal apo librin « Një oficer francez në Ballkan » prezantuar nga nipi i kolonelit Ordioni, Dominique Danguy des Déserts, i cili ka botuar aty letrat dhe fjalimet e kolonelit gjatë luftës në Shqipëri. Në këtë roman pikasim se ushtarakët francezë edhe pse të zënë në një luftë të përgjkakshme, u interesuan dhe u lidhën shpirtërisht me këtë vend, duke kërkuar ta mbronin, në kundërshtim me ministrinë e Jashtme në Quai d’Orsay që nuk donte ti zemëronte grekët e italianët të cilët kishin pretendime territoriale ndaj Shqipërisë. Këtë dëshmon Luan Rama me kthimin e kolonelit të moshuar tashmë i cili nuk e ka harruar atë kohë dhe që mirëpritet nga populli atje. Pas luftës, në Korçë u ngrit liceu francez i Korçës i cili do të formonte një pjesë të madhe të elitës shqiptare. Atëherë profesorët francezë gjallëronin jetën e qytetit me shfaqje teatrale dhe koncerte. Nëpër rrugë, në kafene, shpesh thuhej « bonjour » dhe « merci ». Qyteti u mbiquajt « Parisi i Vogël ». Rrugët mbanin emrat e Viktor Hygosë, Lamartine, gjeneralit Sarrail, etj. Liceu do të mbyllej nga Musolini gjatë pushtimit italian të vitit 1939. Ishin nxënësit e këtij liceu që shoqëruan plot dashuri largimin e profesorëve francezë të cilët u dëbuan nga pushtuesit italianë. Drejtori i liceut, Xavier de Courville, anëtar i Action Française dhe mik i Barrès, përballë okupatorëve italian reciton fabulën « Ujku dhe qengji ». Meqë nxënësit nuk mund të thërrisnin « Rroftë Franca », ata ushtuan thirrjen « Rroftë La Fontaine » ! Mësimet në këtë lice kishin një fyrmë nacionalizmi, çka ndikoi në të ardhmen e vendit pas lufte. Veç të tjerash, një nga nxënësit që më pas u bë mësues i moralit në lice, në vitin 1937, do të na linte pas dhe disa kujtime. Ky ishte Enver Hoxha…
Nën regjimin komunist, qyteti i Korçës u la disi pas dore. Katedralja e tij ishte shatërruar dhe gurët e saj u përdorën për ndërtimin e stadiumit të qytetit. Shumë ikona u shkaterruan gjatë Revolucionin Kulturor të vitit 1967, por njerëzit me kurajo arritën ti shpëtojnë. Propaganda atëherë i ironizonte këta « borgjezë » që përdornin fjalë frëngjisht në jetën e përditshme. Dhe është e mundur që në këtë përqeshje endej një lloj nostalgjie për të ardhmen që do të vinte. Këtë thekson dhe romani i shumë mirëpritur i Luan Ramës për të na ndriçuar me një ndjeshmëri të madhe një faqe të historisë që duhet ta zbulojmë sërish.
