Rreth librit “Je gjithkund” të poetit Xhelal Tosku
Xhelal Tosku është një nga zërat më të qëndrueshëm dhe më orgjinal të poezisë bashkëkohore shqiptare. Me një përvojë krijuese të shtrirë në plot katër dekada e gjysmë, ai ka gdhendur një identitet të vetin, të pashembullt, duke formuar një univers poetik që, nën një qetësi thuajse kozmike, fsheh trazira të brendshme të cilat ngjajnë si nëntoka e një shpirti të shqetësuar. Ai ka ngritur një sistem figurativ dhe etik ku thjeshtësia shndërrohet në thellësi dhe ku filozofia e përditshmërisë – ajo që buron nga përvoja e thjeshtë njerëzore – bëhet boshti rreth të cilit rrotullohet meditimi, revolta e heshtur, spiritualiteti dhe një ndjeshmëri e hollë për fatet njerëzore.
Vendlindja e tij, Rrogozhina – një mjedis urban i shtrirë mes fushës, lumit dhe kryqëzimit të ikjeve të pandalshme – duket se i ka dhënë poetit një sensibilitet të dyfishtë: me këmbë të mbështetura fortë në dheun e jetës së thjeshtë dhe me duarë të shtrira drejt asaj që tretet në horizont. Poezia e tij endet shpesh në kufijtë e një dhimbjeje të butë, që nuk klith, por gërryen në heshtje; si një lumë që rrjedh nën akull. Është një dhembje njerëzore, e lindur nga vështrimi i mprehtë i një kritiku të heshtur dhe me shpirtin e brishtë të atij që nuk pushon së dashuruari.
Në librin “Je gjithkund”, kjo botë e pasur poetike arrin një stad më të lartë pjekurie: gjuha bëhet më e përkorë, metafora më e ngjeshur, mendimi më i thelluar, ndërsa temat – dashuria, ikja, vdekja, politika, vetmia, koha – vijnë të kristalizuara nga një urtësi që lind vetëm kur përvoja e njeriut ka ecur gjatë nëpër udhëkryqet e dhimbjes dhe të papriturat e jetës. Përvoja individuale, refleksioni filozofik dhe ndërgjegjja sociale shkrihen në një hapësirë poetike të përmbajtur, të kompresuar dhe të ngarkuar me simbole. Poeti artikulon me një gjuhë të kursyer, të nënkuptuar, të ndërthurur me natyrën, ku tema qendrore bëhet reflektimi mbi luftën e përhershme midis dritës dhe errësirës në ekzistencën njerëzore. Ky tension – social, etik, metafizik, intim – përbën strukturën e fshehtë të gjithë librit. Njeriu, në poezinë e Xhelal Toskut, endet në një udhëtim të brendshëm, larg dhe pranë botës, duke luftuar përherë midis dritës që e thërret dhe hijes që e pushton. Përditshmëria, në këtë univers, nuk është më e zakonshmja: ajo bëhet lëndë filozofike, substancë që rishndërrohet në metafora të cilat herë ndriçojnë si xixëllonja, herë rrënqethin si akulli i dimrit.
Poezitë, në dukje të thjeshta, por të thella në përmbajtje, rrahin si ajo zemra që kërkon ritmin e normalitetit përmes çrregullimeve të kohës në të cilën jetojmë. Ato nisen nga gjërat e njohura të përditshmërisë – kopshti, pylli, rruga, miku, dimri – duke u rritur si simbole që përfaqësojnë jetën, ikjen, politikën, vdekjen dhe dashurinë e plagosur.
Një nga karakteristikat më të spikatura të poezisë së Xhelal Toskut është bashkëjetesa e kritikës sociale me intonacionin liriko-refleksiv. Ironia therëse, gati tragjike, shfaqet si buzëqeshje e prerë në mes, ku individi del përballë një shoqërie të deformuar. Pjesën më të madhe të poezive e përshkon një tension i fortë midis individit dhe shoqërisë.
Në poezinë “Letër një miku”, poeti përmbys me qëllim gjithë universin moral të mikut të tij: “uroj të bëhesh biznesmen/ deputet ministër kryeministër/ … madje edhe president/ siç janë bërë plot të tjerë.” Këto urime me ngjyrim grotesk nuk janë bekime, por pasqyra të thyer të zhgënjimit shoqëror; ato nuk lartësojnë, por shpojnë si gjilpëra sarkazme, duke zbuluar se ëndrrat, dikur të shenjta, janë kthyer në tallje të hidhura.
Në kulmin e kësaj ironie, shpërthen tragjikja: “do ta marr Xhelalin përdore…/ dhe e di çfarë do t’i bëj/ do e pushkatoj do t’i fus plumbin.” Ky “Xhelal” i brendshëm – alter egoja e tij, njeriu i pambrojtur, poeti i pandryshuar, i pamësuar me kompromise dhe i papërshtatshëm në shoqërinë ku triumfojnë të tjerët – shndërrohet në viktimë të vetvetes, si akt i dëshpëruar vetëmbrojtjeje ndaj një sistemi që nuk të mbron. Pushkatimi bëhet metafora e vrasjes së asaj pjese të pastër të njeriut, e cila nuk arrin të mbijetojë në një rend ku ngadhënjen mediokriteti dhe pushteti i verbër.
Dhe pas kësaj tragjedie të heshtur, poeti i drejtohet mikut me një fjali që tingëllon si mallkim i butë: “do rrosh shumë e më shumë se unë/ do të shijosh gjithë të mirat e kësaj jete.” Një dorëzim i hidhur, një protestë pa zë ndaj një sistemi politiko-shoqëror që shpërblen dhe ndëshkon me pa drejtësi. Në këtë lojë të pabarabartë, viktimat mbeten njerëzit e drejtë dhe të ndershëm. Pushkatimi simbolik është vrasja e vetëdijes së pastër për t’iu përshtatur një rendi me moral të përmbysur. Plumbi e ndëshkon pafuqinë e brendshme; ironia ndëshkon shoqërinë, që nuk reagon: “nga lart-poshtë/ vetëm molla e Njutoni bie vetë/ çdo gjë tjetë/ duhet ta rrëzosh ti.” Këto vargje luajnë me idenë e gravitetit për të shprehur një të vërtetë më të thellë jetësore: vetëm disa gjëra ndodhin vetvetiu, si rënia e mollës së Njutonit, ndërsa gjithçka tjetër kërkon veprim, përpjekje dhe guxim. Poeti na kujton se suksesi, ndryshimi apo përmbysja e realitetit nuk vijnë nga pritja, por nga iniciativa për veprim. Të njëjtën gjë na tregojnë edhe vargjet: “manushaqe e bukur përese në ferrë/ përshkakun tëndë zotëri.”
E njëjta ironi e hidhur shfaqet edhe tek thirrja për Diogjenin: “Diogjen, shko në ndonjë katund tjetër/ këtu kanë ikur pas parasë.” Edhe ai që dikur kërkonte njeriun, sot do të humbiste në një vend të zbrazur moralisht, ku vlerat braktisin shoqërinë e ku mbetet vetëm hija e parasë. Alegoria bëhet dëshmi e humbjes së njeriut me norma të larta morale, e boshllëkut të shoqërisë aktuale. Për këtë arsye, poeti detyrohet të vrasë brenda vetes një besim të vjetër, një pafajësi që s’gjen përkrahje.
Shumë poezi të këtij libri janë ndërtuar mbi imagjinata të vogla drite – xixëllonja, sy që qajnë, yje që rritin trëndafila – por këto drita duket se nuk mjaftojnë më për të përballuar errësirën e kohës. Ato flasin për një botë që humbet dritën, pasi burrat “nuk rrinë më burra” dhe ku nata është gjithnjë e errët. Në vargun prekës: “Xixëllonja ime,/ çfarë të bëj unë/ me dritën tënd të vogël?” dëgjohet dëshpërimi i poetit që ndien se drita e vogël s’mjafton më për të shpëtuar shoqërinë. Ky është absurdi njerëzor i jetës: njerëzit kanë pak dritë, por as atë nuk dinë si ta përdorin. Drita është simbol i shpirtit, i dashurisë, i pafajësisë, ndoshta i artit vetë. Por edhe ajo rrezikon të shuhet.
Në një poezi tjetër, një harabel i vogël bëhet emblemë e brishtësisë: “Harabel i vogël/ E kam një sy që gjithmonë më qan.” Ky sy i lotuar është plagë dhe dritare: melankolia e poetit që shfaqet si e vërteta e tij lakuriqe.
Raporti shpirt-trup trajtohet me një sinqeritet brutal: duke u paraqitur artistikisht si dy gjëra të ndarë në të njëjtin njeri, që në fund tradhtojnë njëri-tjetrin. “trupin që të mbajti brenda vetes/ … do ta hajë dheu/ trupin tënd ti do ta braktisësh/ shpirt fluturo lart…/ dije mosmirënjohësi më i madh ti je.” Shpirti, i vetmuar dhe mosmirënjohës, largohet nga trupi që e mbajti gjallë. Ky konflikt është filozofik. Njeriu ndahet prej vetes, ai bëhet mohues i asaj që ka qenë njëherë. Poeti e ndjen këtë si tradhti ndaj vetes, si çarje të identitetit, ndaj e qorton shpirtin si mosmirënjohës.
Natyrës i atribuohet një rol kompleks e thelbësor: ajo është hapësira ku njeriu çlirohet nga dhuna e shoqërisë, vendi ku identiteti zhvishet nga konvencionet dhe njeriu i rikthehet vetes. Kopshti, pylli, lule të vogla që çelin në vetmi – të gjitha shenjojnë një rikthim të vetvetes. Në poezinë: “Jam në kopshtin tim me ajër të pastër/ jam i thjesht krejt…”, kopshti është vendi i dëlirësisë, ku subjekti poetik merr frymë pa peshën e ngjarjeve social-politike. Lulja e dorëzonjës, që “do vetëm ujë dhe diell”, vendoset në kundërvënie me subjektin që “i mjafton vetëm ti” – një analogji që e identifikon dashurinë me procesin natyror të lulëzimit. Natyra bëhet laboratori ku vetmia transformohet në qetësi estetike, ku boshi i shoqërisë shndërrohet në lulëzim të brendshëm: “Në vetminë e madhe të drurëve të pyllit/ Ja behin ca lule të vogla blu…” Këtu natyra e zëvendëson mungesën njerëzore, duke prodhuar një lloj afërsie estetike që i kundërvihet zbrazëtisë së braktisjes, është një shëmbëlltyrë e qetësisë së brendshme: “Nëse lulja e dorëzonjës do vetëm ujë dhe diell/ Mua më mjafton vetëm ti.”
Kopshti është vendi ku njeriu gjen paqen, praninë e të dashurit, ku lulëzon diçka që nuk e lulëzon dot as shoqëria, as politika. Edhe pylli, me “lule të vogla të bardha e lule blu”, vjen si një oaz njerëzor: “Që ti të harrosh se je pa njerëz.” Natyra zëvendëson njeriun që ka ikur; lulet mbushin boshllëkun e braktisjes shoqërore.
Një prej temave më të trajtuar në thellësi të këtij libri lidhet me vdekjen – jo si fund, por si mister – me heshtjen dhe me gjurmët e saj tek të gjallët. Në poezinë ku poeti mbyll sytë për të parë vdekjen dhe nuk e sheh dot, ndërkohë që s’ka parë as jetën, krijohet një atmosferë gati metafizike: “jeta sesi më iku sysh/ pashë sytë e tu/ … çfarë më fshehin sytë e tu/ nuk e pashë kurrë.” Ndërsa në vargjet ku pyet të vdekurit artikulohet një thirrje universale: “o të vdekurit e të gjithë botës/ o të vdekurit e mi/ … më thoni, a jeni të lirë atje ku jeni/ apo si gjithmonë do të heshtni?” Heshtja e të vdekurve është tema e madhe e Xhelal Toskut: një botë ku njerëzit ikin, ku flasin pak, ku ndahet shumë pak nga e vërteta.
Në një tjetër poezi shfaqet drama e pamundësisë për të parë: “unë i mbylla sytë
thashë të shoh vdekjen/ vdekjen nuk e pashë/ … as jetën nuk e pashë.”
Këtu poeti e pranon: nuk e sheh dot të vërtetën as kur hap sytë, as kur i mbyll.
Jeta i ikën “sysh”. Vetëm sytë e tjetrit kanë kuptim për të: “pashë sytë e tu/ sytë e tu i pashë/ po çfarë më fshehin sytë e tu”. Ne nuk e njohim dot jetën, nuk e njohim dot vdekjen – i vetmi realitet i prekshëm janë sytë e dikujt që duam.
Poezitë e tij flasin shpesh për ikjen – një plagë kombëtare që i ka shndërruar shumë vendbanime në hije. Në vargjet: “të ikurit janë të shumtë/ Atdheu ashtu si Homeri është i vetëm”, poeti shpall një të vërtetë të hidhur: shumë ikin, por atdheu mbetet si një figurë e lënduar, e vetmuar, gati mitike. Poeti e sheh veten në rolin e Odisesë, i bindur se historia flet vetëm për ata që kthehen – por sot kthehet pak kush. Ai i trajton njerëzit që largohen si humbje kolektive, si vakum që nuk mbushet. Më pas pyetja e dhimbshme: “O Noe, a ke ndonjë vend për Xhelalin?”, tregon ndjesinë e poetit se bota që e rrethoi po përmbytet, dhe ai kërkon një shpresë të vonuar, sado të vogël. Poeti e vë veten në pozicionin e njeriut që kërkon shpëtim në një botë që përmbytet nga kriza morale dhe shoqërore. Kjo lloj vetë-pozicionimi e fut poezinë në një kornizë etike ku mbijetesa nuk është vetëm biologjike, por edhe shpirtërore.
Nga të gjitha temat, dashuria është ajo që mban gjallë personazhin e këtyre poezive; pra drita e fundit që nuk shuhet; është shenja e fundit e humanizmit, e fundit që nuk i nënshtrohet as dimrit, as ikjes, as vdekjes. Ajo është arsyeja për të jetuar, për të luftuar dimrin, për të mos ngrirë. Në një nga vargjet më të bukura e më të buta: “Kam dhe unë pjesë që më lulëzojnë.”, dashuria është rritje, lulëzim, mbijetesë. Edhe kur jeta rrëzohet, edhe kur ikin të tjerët, ajo mbetet; shfaqet si akt i ringjalljes së brendshme: “zëri yt më shkund nga trishtimi.” Poeti e ka shkruar emrin e asaj që do në pemë, në gur, “gjithkund”, por dhimbjen e dashurisë e mban vetëm ai: “po dhimbjen time për ty/ nuk e ka askush.” Kjo është shenja e një universi të mbyllur, të papërsëritshëm. Dashuria shfaqet si përvojë unike, e pashoqe, që krijon identitetin e subjektit lirik. Ajo është njëkohësisht mall, mungesë, shpresë dhe frymë poetike.
Si përfundim, poezitë e librit “Je gjithkund” formojnë një kronikë të butë e të dhimbshme të shpirtit njerëzor. Ato krijojnë një cikël koheziv, i cili ndërton një univers poetik mbi tensionin e përhershëm midis dritës dhe errësirës. Ky tension merr forma të shumta: kritikë sociale, meditim filozofik, përballje me vdekjen, dialog me natyrën, përjetim intim të dashurisë. Me një gjuhë të përmbajtur e të thjeshtë, Xhelal Tosku arrin të krijojë poezi të ngjeshur, plot dritare interpretimi dhe rezonancë estetike.
Kjo poezi është moderne, sepse ndërton humanizmin mbi brishtësinë; klasike, sepse pyetjet e saj janë të përjetshme; personale, sepse rrënja e saj nuk ndahet nga zëri i poetit. Në fund të fundit, ajo na përballë me një të vërtetë të lashtë: njeriu është një dritë e brishtë në një botë që rrëshket drejt errësirës – por pikërisht kjo dritë e brishtë është forca e tij më e pandalshme për të ecur përpara.
