I gjithë rrugëtimi poetik i Niko Kacalidhës shtrihet në 534 faqesh, në librin “Heraldikët e borës”, botim i Onufrit. Nëse autorit iu deshën vite për ta përshkruar odisën e tij, ty veçse pak orë, por, duhet të të mos mungojnë vetitë e Magelanit. Ky çast, që mund të përkojë me “gjyqin e fundit”, merr kuptimin e gjithë jetës së një autori. Ndaj në poezinë “Në paça vlerë”, ai shkruan, duke mos anuar nga dyshimi: “Më gjykoni për lisat e jetës/se si e kanë hedhur hijen mbi kurrizin e maleve,/se si e kanë pasur kurrizin në rrebesh dhe gjethin në fllade e ledhatime./Në fund të fundit, më gjykoni/nëse jam ngjizur në eshtrën e malit për t’u bërë lëndë fosforeshente,/apo isha pa hije e prisja vetëm festime./Atëherë, në dreq ditëlindjet e ceremonitë e mëdha,/atëherë, në dreq tërë qenia ime.” Siç e shihni ballafaqimi i autorit me lexuesin mbart një dramacitet të lartë. Friket mos ka qenë një hije, që priste festime, lavdërime, rrahje krahësh e bërje qejfi dhe, në fund: vazo me hi pa ambicje sfinksi. Mund të ndodh që në të lexuar të librit: poetin ta shohësh, jo aty ku e kanë parë të tjerët, duke u bërë shkak ndoshta të një debati për autorësi se cili ka zbuluar të vërtetin, sikurse ndodh rëndom të grinden qytet dhe shtetet se cilit i përket poeti Homer, për shembull. Sepse po më ndodh edhe mua, të mos e shoh poetin Kacalidha, atje, ku e indentifikojnë të tjerët. Nëse do i përmbahemi këshillës së autorit: “prerja e pikës së lotit” nuk është njësoj, si “prerja e pikës së vesës”, doemos që janë dy referenca të ndryshme, se cilën ti merr për bazë. Apo në një kontrast të dytë: “Po mua nuk do të më shqyejnë qentë. Po mua do të më hanë jaseminët.” Në të parën je thjeshtë një viktimë, në të dytën një hero lirikë. Tek viktima apo tek heroi lirik duhet ta shohim autorin, kur ai vetë e shpreh qartë pozicionin e tij?)
Poezi pas poezie ti ecën në ato rrugë, ku ka shkelur Niko, sikurse fluturon në ato hapsira ku shtegëton fantazia e Kacalidhës, (Ecën apo fluturon?!) duke pikasur, jo pa të drejtë se konkretja është më e dukshme në poezitë para viteve `90-të, që përkon me kohën e diktaturës dhe abstraktja me fluturime pindarike, pas saj. Pra, në fillim zgjat rrënjët e më pas shto degët. Mos vallë mungesa e lirisë të bën toksor, të prekshëm, ndërsa pasja e saj: qiellor, fluid? Nëse në poezitë të shkruara në diktaturë gjen lule, zogj, det, male, cicërima, në këtë të demokracisë një hebarium me lule të thata, zogj të ballsamosur apo fosile të tyre, ku vargje të tëra i kushtohen pagëzimit të zogjëve. Për të qenë konkret po citoj: “U zgjuan fyejt dhe vajzat dolën në dritare.” Këtu zëri, melodia sjell figurën e vajzave, aty ku ato duken më shumë tek dritaret prej nga kanë origjinën dhe vitrinat. Ndërsa: “Peshqit në akuarium mendojnë se s’ka për ta tufan./Vetëm, sa herë, ndërrrohet uji, me sy lëmoshë kërkojnë në xham.” Sikurse nuk pritet një furtunë në gotë, po aq dhe një tufan në akuarium. Por, si vajzat dhe peshku janë në një shtëpi prej xhami, ku gjithçka shihet.
Si të gjithë poetët e talentuar, edhe Niko Kacalidha, i shfaq konturet e poetit qysh në fillimet e veta, duke shpallur kredon e tij. “Unë jam paqësor si deti dhe i egër si deti./Edhe i madhërishëm sikur të isha si deti,/unë, përsëri emrin tim do të mbaja.”-shkruan ai në poezinë “Credo” e botuar në “Zërin e Rinisë” të vitit 1972. Nuk është e vështirë të kuptohet nënteksti, nëse i referohemi kohës ku individi shtypej nga grandomania e “veprave madhështore”, “heronjtë legjendarë”, “temat e mëdha”, “interesi i përgjithshëm” dhe ti: duhej ta harroje emrin tënd, duke u uniformizuar, ndërkohë që “kulti i njëshit” fetishizohej. “Këndo me zërin tënd, qoftë dhe me zë bretkosë”-do thoshte Esenini, por në plan të parë dilte tharja e kënetave. (“Të kam thënë se në vizionet e mia, vatrën gjithmonë e kam me vete.”, një varg ky, që e përforcon edhe më shumë identitetin e autorit. Vatra, me këtë emër njihet dhe shoqata e shqiptarëve këtu në Amerikë, është pjesë e atdheut mëmë dhe për Niko Kacalidhën, kjo është Greqia.)
Autorit i pëlqen të vendos raporte të drejta më kohën, natyrën, njerëzit dhe atdheun, duke mos lënë hije dhe keqkuptime në sjelljet e tij, kur dihet që raportet më të ndërlikuara janë ato me veten. “S’jam kaçak i vjeshtës./S’jam harraq i udhëve./Thirra bashkëkombësin Seferis dhe më tha/se malet këtu me lëkurën tërë rrudha përngjajnë me barqe elefantësh.” Pranon një udhërrëfyes: bashkëkombësin Seferis, vatra nga marrin udhë vizionet e tij. Por, thërret dhe një të dytë: “Plepat ndanë udhës, ngjanin me penelat e Mios./Po ku ishe ti të më shkundje tërë qiellin me mollë? Ik, më ngjau se foli Vangjush Mio duke larë penelat! Ik, bre djalë i mbarë, më foli Mio, se ka rënë dëborë!” Poeti grek e thërret t`i bashkohet udhëve të vjeshtës, piktori shqiptar e nxit t`i largohet dimrit. I gjendur mes hordhive të reve, rrufeve e gjëmimeve të Zeusit, mes maleve të thepisur, të vetmit që i kërkon ndihmë është autori i romanit “Shpella e piratëve”: “Shpëtova, thashë, kam për të kaluar se kam mik Petro Markon dhe kam për ta thirrur shpellave.” Të tri referencat e përmendura janë 3D-ja e poetit Niko Kacalidha, duke qenë një shembull i të qënit urë lidhëse midis dy grekëve dhe shqiptarëve. I gjithëpranuar.
Familja dhe vendlindja zënë gjithë hapsirën e poezive të tij, ndërsa atdheu shfaqet i ngjizur brenda tyre. “Sikur më thonë malet e vendlindjes: “U bëre burrë, djalë, u rrite shumë./A të kujtohet bryma mes lirishtes?/Po lundrat e fëmijëve mbi lumë?” I dehur nga harlisjet pranverore: “I pari çeli jargavani në kopshte/dhe donte të thoshte se do të kishim pranverë të bukur./U dendësuan rruginat,/u dendësuan pragjet e shtëpive,/u dendësuan dritaret me lulen e parë/sikur thoshte do të vinte dendësia e ngjyrave.”, ndaj: “U vonova ca, i thashë rrobaqepësit, këmishë të bukur sivjet të më qepësh.” Atmosfera djaloshare shoqëron poezitë e hershme të tij, ku më pas do t`i ngadalsohet hapi, sikurse mendimet do të kenë tjetër peshë. “Mbrëmë ishin mbledhur të gjithë në dhomë./Dhe unë isha kthyer në shtëpi./Në mbrëmjen e verës pranë dritares rrija./Si një astronom vështroja yjet./S’isha astronom këtë mbrëmje./Ndoshta qeshë poet, dashnor a diçka tjetër?/U rrite, tha nëna mbrëmë në shtëpi, gjeje vetë nusen tënde dhe leri yjet!/Si e zbuloi nëna ime të fshehtën e mbrëmjes mes mirazhit që dridhej nga hëna?” Dhe për ta shijuar ende këtë atmosferë, po citoj vargjet: “Sonte s’dua të fle,/jo nga marazi i dashurisë si Milosao/ që mbeti në netët e gjata magjike me ëndrra dashurie në peisazhin baritor./Sonte vërtiten pëllumba të bardhë drite.” I referohet Milosaos, por a mund të hiqet një paralele nga pozita e minoritarit? Gjithsesi nuk ka trishtimin e Milosaos.
Por, nuk do mungojnë kumte, ardhur si prej orakujsh: “Katër qiparisa zgjateshin në muzg./Fryu veriu i natës, njëri u këput./Në mëngjes u zgjuam, dheu qe acar./Qiparisi i anës, mespërmes qe çarë./Tre të tjerë rrinin mbështjellë në dëborë./Si bardë vështronin brymën dimërore./Në mëngjes rrugicat bora kishte zënë./Me një vig e ngritëm bardin tonë të rënë./Ahe, pisha, bredha, zgjateshin në muzg./Bardët mes dëbore mbartnin lart një bust.” “Zëri i Rinisë”, maj 1970. Edhe pse sheh rënie, rrëzim, kthimi i katër qiparisëve në një bust, i jep kuptim sakrificës sublime. Qukapiku i merr radhë drurët, duke trokitur me sqep, duke çukitur sikur pyet: “Ku je?”/pingëron dhe troket duke të kërkuar?” Është pikërisht i munguari, i kthyer në bust. (Leshnicë, maj 1988) “Thashë të përgjoja në drurët e vjeshtës/rrëqethjen e gjethit mes erës,/po drurët m’u vodhën,/s’ma treguan shpirtin./Thashë të çaja gjoksin e erës netësh dimërore që dilnin prej territ,/po s’më lanë vetëtimat të vazhdoja linçimin e erës.” Duke e kërkuar veten brenda natyrës, shpirtin të transferuar jo vetëm tek frymorët, ai shprehet: “Metempsikozën duhet ta kenë shpikur poetët.” Një lloj panteizmi ky, ku në vend të perëndisë, është poeti i shkrirë me natyrën. “Pyetëm rrapin dhe na bëri me shenjë andej lart,/nga sheshet e erërave, s’kishte më tutje./Atëherë hipëm lartësive,/burimeve të shpirtit,/që gurgulluan brenda nesh/që të mos thahej shpirti i dheut në netët hënore.” (“Duke kërkuar burimet”) Nëse do ndodhte të shndërroheshin njerëzit në zogj, ai beson se do të ishte një zog paqeje, përkundrejt një zogu grabitqar, sikurse Paridi, ku autori vë dyshimin se nuk ka mundur ta puthë Helenën: “Po ku të gjente një minutë Paridi për ta puthur?/Gjithë gjullurdia e Trojës, pa një puthje!/Gjithë ai gjak i derdhur kot, pa asnjë puthje!/Se po ta kishte puthur do të zbuteshin dhe detet./Me siguri Helenën s’e ka puthur.” (“Me siguri Paridi s`e ka puthur”) “Unë i di të gjitha shtëpitë e zogjve/dhe kam marrë pjesë i ftuar në të gjitha banketet.” I njeh marrëzitë e murlaneve, sikurse dhe brenda vetes e di që dikush rri në këmbë, sigurisht për të udhëtuar. Gjithsesi i duhet të shlyejë një mëkatë: “Me llastik vrisja zogj dhe krisnin qelqet e qiejve./Krisnin yjet dhe nxiheshin brinjët e lakuriqësisë së tyre./Ra ujërave me flatra të ndezura Dedali i zogjve./Unë, mëkatari, paskam qëlluar fluturimin.” (Krahët artificial ngjitur me dyll përherë bjenë.)
Një reflektim interesant ky, ngaqë kujtimi i hershëm i fëmijërisë bie ndesh me kredon e poetit: pegasin, kalin fluturues. Edhe pse: ka kalë të Akilit, Hektorit, Odisesë, por i tij “hyjo” është tjetër gjë. “Po është një kalë i bekuar/që për mua bëhej erë/e sillte në pragun e shtëpisë/qelibarin e drithit./Se ne s’kishim bukë, dëgjon, se ne s’kishim bukë atë dimër.”, duke krijuar kështu një kontrast midis banketit të natyrës dhe sofrës së uritur. Sikurse e thamë, me poezinë “Credo” nis përmbledhja poetike e librit, ku autori e krahason veten me detin, sa “paqësor” dhe “i egër”. Nuk duhet harruar, që poezia është shkruar në diktaturë nga një minoritar, ku sigurisht shtrohet pyetja: paqsor me kë dhe i egër me cilin? Heroi lirik nuk shfaq ndonjë veçanti emocionale, sikurse po duan t`ia vënë në dukje, si përfaqësues i një ndër minoriteteve më të shtypura të botë. Egërsimi i kohës nuk ndihet në vargjet e tij. (Ai shfaqet paqsor kur shkruan për Lefter Talon, dëshmor i lirisë: “Unë lashë pas anëdetin dhe ngjitem përpjetë, varrezave të dëshmorëve. Po kush i tha majit që çeli gëmushat dhe u përgjakën mersinat në varre?”, sikurse i egër në poezinë: “Pashë një djalosh të vrarë që e zvarrisnin anëdetit në mes të ditës rrugëve të qytetit për të matur durimin dhe më krisi zemra.” Ai nuk thotë se ky djalë ishte minoritar. Sikurse do shkruaj një poezi për nënat që u endën dyerëve të burgjeve për të takuar bijtë, pa i cilësuar si minoritare. Këto janë tre poezi ku trajtohet tema aktuale, nëse do flasim me gjuhën e kritikës së kohës, ku ai u rri larg politizimeve.) Deklarimi i tij në poezinë “Identiteti i anëdetit”: “Jam bir i malit, jam bir i detit. Herë më nis njëri, herë pret tjetri.”, nuk është zë i një të shtypuri, por i atij që i krenohet vetes, në një kohë kur preferohej të deklaroheshe si “bir i partisë”. Në kohën e kolektivizimit, të rrafshimit të vlerave, dinjiteti mbeti veti e individit, natyrisht me kosto të lartë. Pikërisht këtë dinjitet manifeston dhe heroi i tij lirik, duke e vënë veten në raport me detin dhe malet, me të cilët mburret, duke i përdorur ato dhe, si një njësi matëse të vetes. Në këtë kuptim ndez strallin nga del drita, duke ia njohur vetes prometianizmin: “Unë them të bëhet dritë dhe bëhet dritë. Kjo është formula ime edhe nuk e di se nga ma paskan vjedhur perënditë.”
Nëse u nisëm nga poezia “Credo”, ku poeti kërkonte përmasat e veta, pa u fshehur pas madhështive fiktive, qofshin ato dhe të epokave, ia vlen, së fundi, të ndalemi tek dy poezitë: “Mirazhi i librave të mia” dhe “Lule mali e vetmuar”, ku kredoja e tij e hershme ridimensionohet. Duke parë librat e tij në një raft biblioteke pranë Homerit, ai shkruan: “Si u ndodhën në bibliotekë pranë Odisesë?/Kush i ka vendosur rastësisht afër Iliadës?/Ku ka vajtur fisheku i fundit i modestisë?/ Hiqini andej se po shpërtheu lufta e Trojës,/as me një gotë ujë nuk do të jem i vlefshëm./Hiqini ato andej që të shpëtoj drurët i mi.” Frikës ndaj një hakmarrje shkaktuar prej zilisë, zgjedh një pozicion tjetër për të kalkuluar sfidën e tij. Në poezinë “Lule mali e vetmuar” shkruan: “Nuk shtirej kurrë, nuk donte të dukej./Asnjëherë s’shiti mend për brishtësinë e kërcellit dhe për elegancën e petaleve./Indiferente, larg syve të botës zhvishej, lahej në gjirin e flladeve buzëmbrëmjes./… Larg bulevardeve nëpër lartësitë malore dhe nuk e gjenin/as për buqetat e nuseve e nuk preferohej/as për buqetat mortore./Larg bulevardeve/as emrin nuk ia dinin./… Më shihni mua, sikur thoshte, më dëgjoni mua, paçka se nuk marr pjesë në buqeta, ju siguroj se më e bukur do të bëhet jeta.” Duke parë mirazhet e përmbysura mbi liqen i thotë vetes: “As në iluzionet optike mos u kthefshë/kokëposhtë.” Shpresoj që me “brishtësinë e kërcellit” dhe me “elegancën e petaleve” të kenë portretizuar Niko Kacalidhën, zhveshur prej iluzioneve metaforike.
