Cikli i përmbushjes së kësaj historie arrinë madhështinë e atyre momenteve që rrallë herë i jepen njeriut mbi tokë, e që ndonjëherë kodifikohen në filozofi, religjione apo këngë. Kapedan Mihali i Kazanxaqis fillon me kokën e europianizuar të Kozmait, i cili shkollohet jashtë atdheut, Kretës, duke shkaktuar pakënaqësi tek ungji i tij, ‘Derri i egër’, vetë kapedani i titullit. Përfundon me krahun e ngritur të kapedan Mihalit teksa mban lart si flamur kokën e prerë të nipit, në sulmin e fundit të ushtarëve turq, në thirrjen e përjetshme ‘Ja vdekje, ja liri’.
Shkolla u la pas, Europa ishte larg dhe qëndroi larg, Kozmai vendos të ringjallë të atin në aktin e fundit të jetës dhe të parit të burrërisë sipas normës kretase. Një kthim tek rrënjët e tek vuajtjet e tyre të përjetshme për të nxjerrë veten në dritë, por në një formë tjetër, të përmbushur, jepet nga Kazanxaqis në këto skena të njëpasnjëshme:
“-Mbathja, – i thirri atij, – ke ende kohë! Ik!
-Jo! Nuk dua të iki!
Dhe Kozmai u ngrit me një të hovur, rrëmbeu pushkën e Kajambisit, vezmet e tij dhe mori thikën te brezi i të vdekurit. Kapedan Mihali e vështronte me habi.
-Nuk do të shkosh?
-Jo, nuk dua.
Papritmas kapedan Mihalit i shkëlqeu fytyra. Ai kapi kokën e Kozmait me të dy duart.
-Përshendetje, nip! – i thirri. –Si, po bëhesh fli edhe ti? O Kretë e pavdekshme!”[1]
Kozmai i arsimuar në perëndimin e teknikës dhe shkencës tashmë transformohet në këtë çast të papërsëritshëm të aksionit sipëror, të luftës për liri për atdheun. Mbrapa mbeten përpjekjet e tij diplomatike nëpër Europë për ta ndihmuar Kretën nga zgjedha e saj otomane; mbrapa edhe kjo qasje si vetëmashtrim, si zhgënjim dhe frikë. E me këtë kthim të Komzait që duhet të bindte kapedan Mihalin të ulte armët në të mirë të Kretës, sepse kështu e kërkon logjika politike, kemi edhe përballjen me të vërtetën e errët të njerëzimit dhe civilizimeve: vetëm vullneti dhe veprimi hapin botë. Qoshin këto të menjëhershme apo të konceptualizuara. Kush pret e kush lut nuk ka për të kontempluar qiellin e tij, kush llogarit, ska për të gëzuar rezultatet që nxjerr, kush dorëzohet është spektator i jetës së vetë.
Por ç’është ky pohim absolut në flamujt e kretasve të Kazanxaqisit, ‘Ja vdekje, ja liri’? Liria në këtë roman raportohet vetëm me veten; nuk mund të jetë veçse absolute, liri e çliruar. E ndoshta vdekja është forma negative e saj, liri në këtë botë ose në tjetrën, apo ndoshta, liri në këtë botë ose fare asnjë botë. Kazanxaqis ndërton një epos të përpjekjes për aktualizim të këtij afirmimi të pakompromistë e që gllabëron jetë, gjak, kohë dhe mund. Një roman i mbushur me aromën e oborreve dhe njerëzve, të sofrave dhe gjellërave që ndihen në faqet e tekstit, të shëndetit që ha dhe pi, që do të shtohet e të zgjerohet, e që në fund, e di thellë thellë se çdo e mirë është për një dobi më të madhe se kënaqësia e çastit. Secila gjellë dhe dashuri, brokë me verë apo gjumë nën hijen e pemëve, në heshtje e di që shkon drejt luftës për liri, drejt vdekjes prej saj, drejt mbarsjes së dheut të Kretës me gjak e mish të shëndosh.
Ky sens i rikthimit dhe ringjalljes, krejt në terma vitalist, ndihet fortë teksa Kazanxaqis, këtu, ashtu si edhe tek Asketika apo tek koncepti i heroit i artikuluar tek Udhëtime në Itali…, thekson bindjen tek vazhdimësia dhe ringjallja, teksa krijohet ideja e një Krete mikrokozmike e cila riciklon mishin e bijëve e të armiqve të saj për t’u kthyer në vreshta, ullinj, bagëti e bulmet; në shtat, guxim, forcë e në fund, në një thirrje të pakundërshtueshme: ‘Ja vdekje, ja liri’. Një besim i errët e primordial ravijëzohet në këtë pasazh:
“Kapedan Mihali i dëgjonte britmat që nga dritarja e tij e vogël. Atë të diel ai njohu zërin e të birit: ‘Do t’ju thyej turinjtë’ dhe buzëqeshi. ‘Të lumtë Trasaq, kështu të dua unë, -murmuriti ai, -dua që ti të godasësh armiqtë e tu, turq, grekë, frëngj dhe, më në fund, veten tënde, në qoftë se do të të ndodhë të bëhesh burracak. Një djalë të tillë, po! Unë do të ringjallem tek ti!
Iu kujtua murgu plak, në manastirin e Virgjëreshës të Shkallës së Artë, buzë detit të Libisë, duke i treguar në varreza varrin që kishte hapur e rregulluar ai vetë. Mbi gurin e varrit qenë gdhendur këto fjalë: ‘Eh! Eh! Vdekje, unë s’kam frikë nga ti!’ Murgu s’kishte frikë të vdiste sepse besonte në zotin. Kapedan Mihali nuk i trembej vdekjes, sepse besonte në të birin.”[2]
Jeta dhe vdekja identifikohen me lirinë dhe vdekjen. Gjithçka rrotullohet pafundësisht dhe pashmagshëmrisht drejt vdekjes por dallimi është nëse jeta përputhet me lirinë. E vetmja mënyrë që liria dhe jeta të bëhen një është që kjo e fundit të ringjallet në breza si e vetmja mundësi e mundjes së nënshtrimit. Vdekja mundet në këtë rikthim të mishit të brezave në mishin e tashëm, të idealit të stërgjyshërve në frymën e ngrohtë. Kjo mposhtje krejt specifike e vdekjes është kushti i mundësisë së lirisë.
E teksa Kozmai ribëhet pjesë e këtij cikli të përjetshëm në ‘konvertimin’ e tij të fundëm, së bashku me kapedan Mihalin, aty bëhen tre përballë ushtrisë turke:
“Kohë më kohë i hidhte një sy të nipit që luftonte pranë tij.
-Të lumtë, nip! –thirri ai, -ti e ngjalle tët atë. Mirë se vjen, vëlla Kostaros!
-Tungjatjeta, ungj! –iu përgjigj Kozmai, i kapur nga një dehje e çuditshme. Nuk njihej fare. E kishte pushtuar një gëzim i pashpjegueshëm. E ndiente veten të lehtë, të shpëtuar, pikërisht në atë çast, vetëm në atë çast ishte kthyer në atdheun e vet. Nuk mendonte për asgjë. Të gjitha telashet që mund t’i sillte mendja e tij e europianizuar u zhdukën. E ëma, e shoqja, i biri, u mjegulluan dhe nuk mbeti më përpara tij, veçse ajo detyrë e vetme dhe shumë e lashtë.
-Ja vdekje, ja liri! –ulërinte ai duke vështruar turqit.
-Ja vdekje, ja liri! – S’kishte më as gëzim, as shqetësim, as dëshirë tjetër për të.”[3]
Një ringjallje që pritet e një që vjen është jeta e kretasve të Kazanxaqis. Një afirmim i pafundëm i jetës për lirinë, i vdekjes për jetën. Reflektimet e shumta për Kretën dhe natyrën e saj i japin shpesh trajtat e një entiteti metafizikë e në të njëjtën kohë të mishtë, leshtor, të egër e të ëmbël. Fundja, a nuk është atdheu i tillë, a nuk është vuajtje?, a nuk është një përbindësh metafizikë që nis nga errësira në të cilën ruan ndër shekuj rrënjët tona, e që një ditë, të paparashikuar, nëndheu bëhet gati të pjelli në ringjallje idealet e lashta, ngritjen e pandalshme drejt një qielli të bërë me duart tona?
Aty ku nënshtrimi i Kretës shfaq trajta të dukshme fizikisht si mjekra e kapedan Mihalit, e cila nuk rruhet deri në çlirim, apo bastuni i përdredhur e me nyja i kapedan Stefanit, që tregon se punët nuk po i shkojnë mirë atdheut të tij; aty ku liria shihet e arritshme me diplomaci, pra, me penë, në ndonjë rast, dhe me pushkë në shumicën absolute të rasteve, e që mes këtyre të fundit ka nga ata që e kërkojnë me rënkim, si kapedan Mihali, apo me të kënduar, si kapedan Poliksingisi, aty mund të gjendet një gji i mirë për të reflektuar vërtetë mbi punët e mëdha të historisë dhe të popujve që e shkruajnë, të letërsisë që e këndon atdheun e që me rënkime hidhet nga ky mbi gjoksin e vetë nën diell.
[1] Nikos Kazanxaqis, Kapedan Mihali, Naim Frashëri, Tiranë, 1993, ff. 497-498.
[2] Nikos Kazanxaqis, Kapedan Mihali, vep. e cit., ff. 275-276.
[3] Po aty, f. 498.
