(Shënime mbi novelën “Atë Sergi” të Leon Tolstoit, përkthim i Jorgji Doksanit)
Njeriu dhe mëkati. Beteja ka nisur kur njeriu hodhi hapin e parë. Rrugët përballë i ndan një fill i hollë, e kufiri i vetëm mbetet ndoshta te një pyetje që duhet ta bëjmë për të kuptuar më pas edhe përgjigjet – kur e kuptojmë botën, kur i kemi kthyer sytë te vetja apo te të tjerët?
Nuk ka nevojë për përgjigje me zë të lartë, sepse vetëm zemra mundet t’ia numërojë rrahjet rrugës së cilës kërkon t’i dish emrin.
Leon Tolstoi ka pikturuar krenarinë e hipur mbi kalin që duhet ta shohin të tjerët teksa trokëllin kur merr udhën, kur hapat e kanë kërcitjen për veshin tjetër, për syrin tjetër, për historinë që duhet të të thurin kur je gjallë e pas vdekjes. Një kalë që, vrapon të të largojë sa më shumë nga ajo shtëpizë brenda kraharorit tënd, brenda qenies tënde, por që thjesht krijon disa largësi të rreme.
Togeri Stepan Kasatskin kapërceu derën e Kishës, për t’u futur në rrobën e murgut, kur kuptoi se nuk mund të ishte ai që kish menduar në rrugën e tij drejt ngjitjes para botës. Krenaria e mori përdore dhe e drejtoi në shtegun e zhvlerësimit të dashurinë së nëpërkëmbur. Po përse? Sepse e fejuara, kontesha Korotkova, me të cilën ai krijoi njohjen, me qëllimin për t’u bërë i pranuar në oborrin e shoqërisë mondane, ishte dashnorja e perandorit Nikollai Pavlloviçit. Por ç’mund të ndodhë kur rrugën drejt Zotit e nis me llogaritë për të kërkuar t’i tregosh të tjerëve veçse krenarinë pa zemrën, për të bërë gjithçka që të tjerët të flasin vetëm për ty?
“…Ai zgjodhi rrugën e manastirit për të qenë më lart se ata që deshin t’i tregonin se qëndronin më lart se ai”, shprehet motra e Kasatskinit kur ai vendos të bëhet murg menjëherë sapo e fejuara i rrëfen historinë me perandorin. (“Atë Sergi”, L. N. Tolstoi, f. 13, botim 1992, përktheu J. Doksani).
Ajo perde që duket aq e hollë në fillim, kur ti kërkon gjithçka ta bësh që të biesh në sy, nis e thuret përditë si një gardh mes teje dhe zemrës tënde. Kështu ndodh me togerin e Tolstoit. Përballja me epshin është aty, e ai e lufton përditë. Ia di fuqinë. I ruhet. Kërkon të japë nga trupi i tij, nga gjaku i tij, që epshi të mos e përshkruajë në zemër. Por, ende ka diçka që nuk ka mundur ta mposhtë: epshi për të bërë një veprim për të rënë në sy mbi të tjerët– ndoshta epshi më i vështirë se gjithëçka tjetër me të cilën përballet njeriu në këtë botë. Ajo krenari për të mos pranuar se ka humbur është ende e fortë brenda tij, duke qëndruar si një portë e hapur për mëkatin.
Por, mëkati nga mendjemadhësia, nga pafuqia për të falur dikë, apo edhe për të pranuar të të ndihmojnë e të falin të tjerët, qëndron aty, për sa kohë nuk ke dashur ta lexosh mrekullinë që vjen nga rruga drejt vetes. Madje, edhe vetëgjymtimi, si i Atë Sergit, për t’i shpëtuar mëkatit me zonjëzën që donte medoemos ta provokonte, nuk e ngre dot britmën deri brenda zemrës. Sepse nëse nisim një rrugë drejt Atij, pa ndërmjetës, pa pasur nevojë as për veshë e sy të tjerë, kemi nevojë të kalojmë nga shtegu mes faljes e pendimit.
Një novelë që sjell para nesh portretin e krenarisë tone për botën. Të paktën deri në momentin kur Atë Sergi përballet me atë që nuk e ka besuar kurrë se është e vërteta, por që e ka patur pranë që në fëmijëri – me Pashenkën që ka tentuar ta tallë e ta shohë si të kotë. Vetëm kur ndeshet me të, me përulësinë e saj, ai nis të lëvizë perden që e kish penguar gjithnjë zemrën të ecte në rrugën e krenarisë pa mëkatin e mendjemadhësisë.
E sa të tillë janë të padukshëm në mirësitë e tyre, rreth e rrotull nesh, pa fjetur në shtrat krenarie? Shumë, mund të jenë më shumë se sa mendojmë, përderisa miliona buzëqeshje tek ne shkaktohen nga “gjërat që nuk i dimë si na erdhën”. Është shpesh Fati me fytyrën e të pamenduarit që na bën shpesh të ndryshojmë në jetën tonë.
“Ja pra, ç’domethënie pati ajo ëndrra ime. Pashenka është njeriu që duhej të isha unë, por që nuk isha. Unë rrojta për njerëzit i fshehur prapa Zotit, ajo rron për Zotin, dhe i duket se rron për njerëzit. Po, një punë e mirë, një gotë ujë që jepet pa bërë hesap shpërblimin, është më e shtrenjtë se bamirësitë e mia drejtuar njerëzve”. (“Atë Sergi”, L. N. Tolstoi, f. 65-66, botim 1992, përktheu J. Doksani).
Një novelë që ja vlen lexohet e rilexohet, sepse arrin të ndërtojë pyetje që kanë nevojë për përgjigje. Sepse, për të kuptuar veten dhe ata që duam tí kemi pranë, është e rëndësishme të nisim të pyesim: A jemi gati të përballemi me krenarinë tonë për jetën e kësaj bote?
Por, a e kemi zemrën “në vendin e duhur” për të dhënë përgjigje?
